قدم آن طرفتر نرفته است که بگوید: نمیشود که یکدفعه انسان آفریده شده باشد و یک نیروی مستقل از همه چیز در او پدید آمده باشد که فقط میگوید تکلیف تو این است. نه، وجدان انسان اتصال دارد به ریشه و تمام عالم هستی. او تکلیف تو را از جای دیگر گرفته و به تو میدهد؛ شامّه دل است. دل شامّه دارد و با آن خدا را میشناسد و بهطور فطری تکلیف خدا را میشناسد، که ما این الهامات را «اسلام فطری» مینامیم. وَ اوْحَینا الَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ [1]. همانطور که در تفسیر المیزان استنباط فرمودهاند، نمیگوید: «وَ اوْحَینا الَیهِمْ انِ افْعَلُوا الْخَیراتِ» که بشود تکلیف تشریعی به اصطلاح، بلکه میگوید: وَ اوْحَینا الَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ ما خودِ کار خیر را در قلب مردم الهام و وحی کردیم. قرآن میگوید: ما به هر بشری وحی فرستادیم. اتفاقاً یکی دیگر از اموری که عمومیت دارد وحی است. همانطور که زیبایی و پرستش عمومیت دارند، در منطق قرآن وحی هم عمومیت دارد. آیا وحی منحصر است به آن شکل خاص از وحی که بر انبیای عظام میشود؟ آن، کاملترین درجه وحی است.

قرآن میگوید ما به هر انسانی وحی فرستادهایم اما در همین حدود: فَالْهَمَها فُجورَها وَ تَقْویها، اوْحَینا الَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ. نه تنها به هر انسانی، بلکه میگوید ما به زنبور عسل هم وحی فرستادیم: وَ اوْحی رَبُّک الَی النَّحْلِ [2]. نه تنها به زنبور عسل و حیوانات، بلکه به نباتات و جمادات هم وحی فرستادیم: وَ اوْحی فی کلِّ سَماءٍ امْرَها [3]. منتها وحیی که به یک انسان عادی میشود دیگر توسط جبرئیل انجام نمیشود، شکل دیگری دارد. مثل نور است: نور پنج شمعی هم نور است، نور خورشید عالمتاب هم نور است، ولی نور بالاخره نور است. وحیی که بر پیغمبر اکرم نازل میشود مثل نور خورشید عالمتاب است و الهامی که به همه افراد انسان شده است مثل یک چراغ چند شمعی، یک چنین چیزی.

اما آن نظریهای که میگوید اخلاق از مقوله زیبایی است آیا درست است یا درست نیست؟ هم درست است و هم نادرست. نادرست است، زیرا خیال کرده زیبایی معنوی در همین جا خاتمه پیدا میکند؛ یعنی روح انسان ساخته شده که فقط زیبایی معنوی یک سلسله کارها مثل راستی، امانت، ایثار، عفت، شجاعت،