حس اخلاقی، جدا از حس خداشناسی نیست

گفتیم میگویند اخلاق از مقوله پرستش است ولی پرستش ناآگاهانه. معنی این جمله این است که قلب انسان به حسب فطرت و غریزه، خدای خودش را میشناسد. برای اینکه مثالی برای آگاهانه و ناآگاهانه ذکر کرده باشم [میگویم] مَثَلش مَثَل طفل است از نظر غریزه:

بچهای که تازه از مادر متولد میشود همان روزهای اول و دوم که هنوز چشمهایش را نمیتواند باز کند و قطعاً از وجود مادر آگاهانه اطلاع ندارد یعنی هنوز در ضمیر و ذهنش از مادر تصویری ندارد و نمیداند مادری هم دارد، گرسنه که میشود دائم سرش را خم میکند، لبهایش را کج میکند این طرف و آن طرف، این لبها ناآگاهانه در جستجوی پستان مادر است؛ یعنی اگر از این کودک کسی توضیح بخواهد دنبال چه میگردی؟ قادر به توضیح نیست، اصلًا فاقد ذهن است، هنوز ذهنش از تصویرها و نقشها مزین نشده، که اگر هم بتواند حرف بزند باز نمیتواند این مطلب را بیان کند، اما ناآگاهانه به سوی چیزی که وجود دارد میرود، ناآگاهانه در جستجوی پستان مادر است. تازه اینها در انسان خیلی ضعیف است، در حیوانات قویتر است. در حیوانات و بالخصوص در حشرات این غرایز بسیار زیاد است. در انسان هم در بسیاری از مسائل این مقدار غریزه است.

حال معنای اینکه کارهای اخلاقی از مقوله پرستش است چیست؟.

گفتیم انسان به حسب فطرت کارهای اخلاقی را شریف و شرافتمندانه میداند با اینکه از خودگذشتگی است و با منطق طبیعی سازگار نیست و حتی با منطق عقل عملی به این معنا (یعنی عقلی که به انسان میگوید خودت و منافع خود را باید حفظ بکنی) سازگار نیست. مع ذلک انسان این کارها را انجام میدهد و در این کارها یک نوع شرافت و عظمتی تشخیص میدهد، علوّ و بزرگواری تشخیص میدهد، حس میکند که با انجام این کارها خودش را بزرگوار میکند؛ مثل ایثار، از خودگذشتگی و انصاف دادن.

انصاف دادن مسئله عجیبی است. انسان با رقیبی روبرو میشود، مثلًا پزشکی با پزشک دیگر. پزشکی سابقهدار، معروف و مشهور راجع به تشخیص یک بیماری اظهارنظر میکند. یک پزشک جوان کم اسم و رسمی پیدا میشود، او هم اظهارنظر