فارابی فیلسوف معروف اسلامی- که در هزار و صد سال پیش میزیسته و اخیراً به مناسبت هزارمین سال ولادتش، ایران و غیر ایران دارند از او بسیار تجلیل میکنند- جملهای دارد، میگوید:

صَلَّتِ السَّماءُ بِدَوَرانِها وَ الْارْضُ بِرَجَجانِها وَ الْمَطَرُ بِهَطَلانِهِ وَ الْماءُ بِسَیلانِهِ.

میگوید: آسمان که گردش میکند آن گردشْ نماز و عبادت و پرستش آسمان است و زمین که تکان میخورد همین جور، باران که ریزش میکند آن ریزشْ پرستش اوست، آب که جریان پیدا میکند آن جریانْ پرستش و عبادت اوست.

از این مطلب هم صرف نظر میکنیم برای اینکه قبول دارم که مطلبی است در سطحی خیلی بالاتر. همین قدر خواستم عرض کرده باشم، تا وقتی میگوییم هرکار اخلاقی خودش یک عمل پرستشانه است، فکر ما فوراً متوجه پرستشهای آگاهانهای که ما خودمان به حسب تکلیف انجام میدهیم نشود. به هرحال این خودش یک حقیقتی است و اهل باطن، اهل دل مدعی هستند که اگر انسان در مراتب کمالات معنوی پیش برود و به قول آنها اگر گوش دلش باز بشود، تسبیح و تحمید موجودات را درک میکند و میشنود.

این مسئله که شعور از مختصات انسان و حیوان نیست، در گیاهها هم هست و حتی منحصر به گیاهها هم نیست، در جمادات هم مرتبهای از شعور وجود دارد، جزء مسائلی است که در علم امروز مطرح است و طرفدارانی دارد که معتقدند هر ذرهای از ذرات عالم در حد خودش از درجهای از شعور بهرهمند است.