حکم مطلق نیست، بلکه تابع فلسفه خودش است و گاهی راستی فلسفه خودش را از دست میدهد. به آقای کانت این ایراد را گرفتهاند که تو که اینقدر تابع حکم مطلق هستی و مثلًا میگویی راستی فرمان مطلق وجدان است و مصلحت سرش نمیشود، فرض کنیم یک دیوانه ظالمی کاردی به دست گرفته و سراغ بیچارهای را میگیرد که شکمش را سفره کند و از تو میپرسد: آیا اطلاع داری او کجاست؟ در اینجا تو باید جواب بدهی. اگر بخواهی سکوت بکنی، شکم خودت را سفره میکند. چه جواب میدهی؟ آیا میگویی اطلاع دارم یا میگویی اطلاع ندارم؟ اگر بگویی اطلاع ندارم که دروغ گفتهای، در حالی که وجدان گفته باید راست بگویی؛ و اگر بگویی اطلاع دارم، از تو میپرسد: کجاست؟ آیا نشان میدهی کجاست یا نه؟ اگر نشان بدهی، میرود بناحق شکم او را سفره میکند. آیا واقعاً وجدان انسان اینقدر مطلق است و میگوید تو باید راست بگویی مطلقاً و به نتیجه کار نداشته باشی؟!

دروغ مصلحت آمیز

مسئله دروغ مصلحت آمیز است که سعدی ما هم آورده و در فقه ما آمده است. آیا دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنهانگیز است یا نه؟ سعدی میگوید: دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنهانگیز است، و آن داستانی هم که ذکر کرده نشان میدهد که درک سعدی از این مسئله درک خوبی بوده است. میگوید: شخصی را پیش پادشاهی آورده بودند. پادشاه فرمان داد که بروند گردنش را بزنند. او وقتی مأیوس شد از اینکه زنده بماند شروع کرد به فحش دادن، ولی پادشاه نمیشنید.

پرسید: چه میگوید؟ وزیر گفت: میگوید: الْکاظِمینَ الْغَیظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ [1]. یک کسی که آنجا دنبال این بود که نقطه ضعفی در این وزیر پیدا کند و او را معلّق نماید و خودش به جای او وزیر بشود، گفت: در حضرت پادشاهان نشاید امثال ما را دروغ گفتن. او دارد به پادشاه فحش میدهد، تو میگویی دارد آیه قرآن میخواند؟! شاه گفت: دروغ او از راست تو بهتر است [2]، دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنهانگیز است؛ یعنی او با یک دروغ، جانی را نجات داد و تو با یک راست، جانی را بیشتر به