میشد، چنان حالت وجدی به او دست میداد که میگفت: اینَ الْمُلوک وَ ابْناءُ الْمُلوک مِنْ هذِهِ اللَّذَّةِ پادشاهان و شاهزادگان کجایند که بیایند ببینند لذتی که الآن من احساس میکنم بیشتر است یا لذتهایی که آنها از امور حسی بردهاند؟!.

سید محمّد باقر حجة الاسلام شب زفافش بود. تا موقعی که باید پیش عروس میرفت، مقداری فاصله بود. رفت پرداخت به مطالعه. چنان در مطالعه غرق شد که یادش رفت شب زفافش است. یک وقت صدای اذان را شنید. عروس بیچاره هم ناراحت شد، خیال کرد آقا او را نمیخواهد، دیده و نپسندیده. ناراحت شد. آمد و قسم خورد که واللَّه من چنان غرق در مطالعه شدم که یادم رفت امشب شب عروسی ماست. این لذت، لذت علم است. اینها لذت حسی نیست.

بنابراین نمیشود مسئله لذت را از امور وجدانی جدا کرد. البته بیان علمی و فلسفیاش که بوعلی و دیگران کردهاند جور دیگر است. به هر حال وقتی انسان از چیزی لذت میبرد دلیل بر این است که درونش میخواسته به چیزی برسد و به آن رسیده. همیشه لذت، از رسیدن پیدا میشود و الم و درد، از نرسیدن به کمالی که انسان باید برسد. بنابراین تفکیک کمال از لذت- که کم کم در فلسفه اروپا یک سخن رایجی شده که آیا انسان باید طالب کمال باشد یا طالب سعادت و لذت- حرف درستی نیست. هر کمالی خواه ناخواه نوعی لذت به دنبال خود میآورد، ولو اینکه طالب کمال در وقتی که دنبال کمال میرود فکر نمیکند که دنبال لذت میرود، و دنبال لذت هم نمیرود. او کمال را برای خودِ کمال جستجو میکند ولی رسیدن به کمال، خود به خود برای انسان لذت میآفریند. این است که این قسمت نظریهاش هم تا حد زیادی مخدوش است.

ج . همه احکام وجدان، مطلق نیست

مسئله مطلق بودن احکام وجدان هم که ذکر میکند، خود فرنگیها نیز به آن ایراد گرفتهاند که احکام وجدان اینقدرها هم که تو میگویی مطلق نیست. و چقدر این بحث و بحثی که متکلمین و اصولیین ما در باب احکام عقل و حسن و قبح عقلی دارند، نزدیک به یکدیگرند! آنها معتقدند که بعضی از احکام مطلق است، و حرف آنها درست است. مثلًا میگویند عدالت یک حکم مطلق است در روح انسان که خوب است، و ظلم یک حکم مطلق است در روح انسان که بد است. اما راستی یک