باقیتر و جاویدانتر احساس نمیکند؟!.

بنابراین به قول آقای کانت انسان اگر فرمان وجدان را اطاعت کند نیز احساس تلخی میکند، چون خودش گفت ما آن را از سعادت جدا میکنیم، پس کار سخت و دشواری است. فرمان وجدان را اگر اطاعت بکنیم احساس رنج میکنیم، احساس تکلیف به معنی کلفت و مشقت میکنیم، مخالفت هم بکنیم باز بدتر احساس رنج میکنیم. پس چه اطاعت کنیم و چه نکنیم در هر دو حال احساس رنج میکنیم. این معنی ندارد و چنین چیزی محال است، به دلیل اینکه انسان آنجا که فرمان وجدان را مخالفت میکند رنج میبرد و درد میکشد. به همین دلیل وقتی انسان ندای وجدان را اطاعت میکند غرق در نوعی خاص از مسرت و شادی میشود، یک نوع مسرت و شادی که قابل توصیف نیست. آن که ایثار میکند، بعد از ایثارش درونش به نوعی گلشن میشود. آن که رنج خود و راحت یاران میطلبد، بعد از اینکه برای راحت دیگران رنجی متحمل میشود، در وجود خود نوعی مسرت و رضایت احساس میکند که نظیر آن را انسان در هیچ لذت حسی درک نمیکند.

بوعلی برای همین مطلب در خاتمه اشارات بحثی باز کرده است تحت عنوان اینکه اشتباه است اگر ما لذت را منحصر به لذت حسی بدانیم. بعد مثالها ذکر میکند برای لذتهای معنوی غیر حسی. و در روان شناسی امروز هم این یک موضوع خیلی مشخصی است که لذت برای انسان منحصر به لذت حسی نیست. لذت حسی لذتی است معمولًا عضوی، مربوط به یک محرّک خارجی، مثلًا غذایی تماس پیدا میکند با سطح زبان انسان و اعصاب آن تأثّر پیدا میکنند و لذتی پیدا میشود، یا لذتهای دیگری که شامّه یا لامسه و یا سامعه درک میکنند. ولی یک سلسله لذتها هست که مربوط به حواس نیست، مثل لذت قهرمانی. یک نفر قهرمان، بعد که احساس کرد قهرمان است و بالادست همه قرار گرفته، احساس لذت میکند ولی این لذت موجب حسی خارجی ندارد، یعنی از یک عامل خارجی نیست. انسان از اینکه محبوب مردم باشد احساس لذت میکند. آن کسی که احساس میکند جامعه او را دوست دارد و محبوب مردم است، از احساس محبوبیت احساس لذت میکند.

همچنین یک عالم از کشف یک حقیقت علمی احساس لذت میکند. درباره خواجه نصیرالدین طوسی نوشتهاند که وقتی مسائل برایش مشکل میشد، شروع میکرد به فکر کردن تا مسئله را حل میکرد. گاهی آن آخر شب، وقتی که مسئله برایش حل