ملکوت میگویی، آیا انسان وقتی به ملکوت اعلی برسد سعادتمند است یا شقاوتمند؟ آیا کمال که انسان را به ملکوت میرساند، به سعادت میرساند یا به شقاوت؟ ناچار میگوید به سعادت. از اینجا معلوم میشود آن سعادتی که او میگوید، سعادت حسی است یعنی خوشی مادی دنیوی، و الّا اساساً نمیشود سعادت را از کمال جدا کرد و همچنان که بوعلی و امثال او گفتهاند سعادت و کمال غیرقابل انفکاکاند. کانت هم در آخر امر نتوانست ایندو را از هم جدا کند. برای اینکه حرفش را توجیه کنیم، باید بگوییم مقصود او از سعادت آن چیزی است که قدمای ما آن را سعادت حسی مینامند. آنها هم قائل به دو سعادتاند: سعادت حسی و سعادت غیرحسی.

وجدان و اثبات اختیار انسان

کانت- همانطور که عرض کردم- محور فلسفهاش وجدان اخلاقی است. او در باب عقل نظری، یعنی در آنچه که ما «فلسفه و حکمت الهی» مینامیم، هرچه کاوش کرده آخرش به شک رسیده یعنی به جایی نرسیده. ولی وقتی آمده به عالم اخلاق، به نظرش رسیده که در اینجا مفتاح همه چیز را کشف کرده است: مفتاح مذهب را کشف کرده، مفتاح آزادی و اختیار را کشف کرده، مفتاح بقا و خلود نفس را کشف کرده، مفتاح معاد را کشف کرده، مفتاح اثبات وجود خدا را کشف کرده است.

میگوید: اگر ما بخواهیم از راه عقل نظری (یعنی همان که امروز ما به آن فلسفه میگوییم) اثبات کنیم که انسان مختار و آزاد است، نمیتوانیم. عقل نظری آخرش به جایی میرسد که آدم بگوید انسان اختیار ندارد و یک موجود مجبور است. ولی از راه حس اخلاقی که امری است درونی و وجدانی و انسان با علم حضوری آن را کشف میکند، به اینجا میرسیم که انسان آزاد و مختار است [1]. میگوید: اگر ما از راه فلسفه وارد بشویم آخرش میرسیم به اینجا که انسان یک موجود مجبور است، ولی وقتی به حس اخلاقی و وجدان خودمان مراجعه میکنیم، در وجدان خودمان انسان را آزاد و مختار مییابیم. آزادی و اختیار را با حس درونی و با ضمیر اثبات میکند.

این هم حرف تازهای نیست. خیلی افراد دیگر هم اختیار را از راه حس درونی