یعنی خوشی هرچه بیشتر که در آن هیچ گونه رنج و المی (اعمّ از روحی، جسمی، دنیوی و اخروی) وجود نداشته باشد، و شقاوت یعنی درد و رنج. مجموع درد و رنجها و مجموع خوشیها (اعمّ از جسمی، روحی، دنیوی و اخروی) را باید حساب کرد. آن که بیشتر از همه خوشی ایجاد میکند سعادت است. پس مبنای سعادت، خوشی است. ولی این وجدان به خوشی کار ندارد، به کمال کار دارد؛ میگوید تو این کار را بکن برای اینکه خودش فی حدذاته کمال است، سعادت دیگران را بخواه که کمال توست. اینجاست که آقای کانت میان کمال و سعادت فرق گذاشته و این فکر از زمان او تا زمان حاضر هنوز رایج است که فرنگیها میگویند کمال یک مطلب است، سعادت مطلب دیگر.

آیا کمال غیر از سعادت است؟

در فلسفه اسلامی مسئله کمال و سعادت مطرح است. بوعلی در اشارات و بعضی دیگر این مسئله را طرح کردهاند. آنها معتقدند که سعادت را از کمال و کمال را از سعادت نمیشود تفکیک کرد، هر کمالی خود نوعی سعادت است، که توضیح آن را بعداً به عرض شما میرسانم. ولی کانت اینها را از یکدیگر تفکیک میکند و بعد میگوید: این، کار بسیار مشکلی است که ما تکلیف را- به قول او- از زیبایی جدا کنیم، اخلاق را از سعادت جدا کنیم و حال آنکه همه فلاسفه دنیا اخلاق را ملازم با سعادت میدانند. مثلًا فارابی- که درباره سعادت، زیاد بحث میکند و چند کتاب در این زمینه نوشته و اسم یک کتابش تحصیل السعاده است- اصلًا اخلاق و سعادت را با یکدیگر توأم میبیند. یا از نظر اخلاقیونی مثل صاحب جامع السعادات و صاحب معراج السعاده که کتابهایشان کتابهای اخلاقی است، اصلًا مفهوم سعادت رکن اخلاق است. ولی کانت میگوید: اخلاق سر و کارش با سعادت نیست، سرو کارش با کمال است. بعد خودش به خودش اعتراض میکند که اگر بنا بشود اخلاق از سعادت جدا گردد، کار اخلاق خیلی دشوار میشود؛ یک آدم اخلاقی با اطمینان به اینکه دارد از سعادت دور میشود باید فرمان حس اخلاقی خودش را بپذیرد، و این کار بسیار دشواری است. میگوید: قبول دارم دشوار است، ولی تنها راه صعود به ملکوت همین است که انسان راه کمال را انتخاب کند نه راه سعادت را.

اینجا یک ایراد خیلی واضحی هست به جناب کانت که اینکه سخن از انتهاء به