لااقل در درونش ناراحتی نداشت، از بیرون ناراحتی داشت. ولی انسان همیشه از درونش احساس ناراحتی میکند. میگوید: این امر برای آن است که آن نیرو یک نیروی قبلی است یعنی تجربی نیست، مطلق است و مثل حکم عقل مشروط به مصلحت نیست، عامّ است و در همه جا یک جور صادق است؛ برای من همان اندازه صادق است که برای شما، و برای شما همان قدر صادق است که برای اشخاص دیگر. همچنین ضروری و جبری به معنی غیرقابل تسلیم است. انسان میتواند خودش را تسلیم دیگران کند ولی هرگز نمیتواند وجدانش را تسلیم کند. انسان ممکن است خودش تسلیم یک جبّار یا تسلیم یک عمل زشت بشود ولی وجدان به گونهای است که هرگز تسلیم نمیشود. وجدانِ آن جنایتکارترین جنایتکاران دنیا هم حاضر نیست تسلیم آن جنایتکار بشود، یعنی به او بگوید بسیار خوب، کار خوبی کردی؛ روی حکم خودش ایستاده، مثل یک آمر به معروف و ناهی از منکرِ ابوذرمآب که هیچ نیرویی نمیتواند او را تسلیم کند. از درون، انسان را امر به معروف و نهی از منکر میکند. سرّ دیوانگیهای بسیاری از جنایتکاران که جنایتهای فجیع مرتکب میشوند و وقتی به خود برمیگردند آنچنان ناراحت میشوند که دیوانه میشوند- و تاریخ از مثل اینها زیاد سراغ دارد- همین است. پس تلخی پشیمانی، خودش دلیل بر این مطلب است که واقعاً انسان از چنین وجدانی بهره مند است.

وجدان اخلاقی و سعادت

میگوید: این وجدان (یعنی وجدان اخلاقی) انسان را دعوت به کمال میکند نه سعادت. سعادت یک مطلب است، کمال مطلب دیگر. کانت یک خوبی بیشتر نمیشناسد، میگوید در همه دنیا یک خوبی وجود دارد و آن اراده نیک است. اراده نیک هم یعنی در مقابل فرمانهای وجدان مطیع مطلق بودن. حالا که انسان باید در مقابل فرمان وجدان مطیع مطلق باشد، پس باید امر او را اطاعت کند و تسلیم مطلق او باشد؛ و چون وجدان اخلاقی به نتایج کار توجه ندارد و میگوید خواه برای تو مفید فایده یا لذتی باشد یا نباشد، خوشی به دنبال بیاورد یا رنج، آن را انجام بده، پس با سعادت انسان کار ندارد چون سعادت در نهایت امر یعنی خوشی، منتها هر لذتی خوشی نیست، لذتی که به دنبال خودش رنج بیاورد خوشی نیست. سعادت