که نخورد. یا دیگری اصلًا طبعش از دوا تنفر دارد، نه تنها میل به دوا ندارد بلکه ضد میل در او وجود دارد، ولی در مجموع وقتی که حساب میکند میبیند مصلحت این است که دوا را بخورد. تصمیم میگیرد و علی رغم تنفر و بیمیلی خودش آن دوا را میخورد. اراده یعنی تحت کنترل قراردادن همه میلهای نفسانی و ضد میلهای نفسانی یعنی تنفرها، خوفها و ترسها. خوف برعکس میل، انسان را فراری میدهد.

ولی اراده گاهی با خوف هم مبارزه میکند، میگوید: ایستادگی کن، که اسمش میشود شجاعت.

پس اراده نیرویی است در انسان که همه میلها و ضد میلها را، همه کششها و تنفرها، خوفها، بیمها و ترسها را تحت اختیار خود قرار میدهد و نمیگذارد که یک میل یا ضد میل، انسان را به یک طرف بکشد؛ به عقل میگوید: جناب عقل! بیا بنشین محاسبه کن ببین در مجموع، سعادت و مصحلت چه اقتضا میکند؟ هرچه را که مصلحت اقتضا میکند بگو، اجرایش با من.

مطابق این نظریه، کار اخلاقی کاری است که نه ناشی از تسلط یک میل باشد ولو آن میل عاطفه محبت باشد [و نه ناشی از تسلط یک ضد میل.] یعنی اگر شما مثل یک آدم مجبور تحت تأثیر عاطفه محبت قرار بگیرید، این اخلاقی نیست. مثلًا شما یکدفعه دلتان میسوزد، بی اختیار میشوید و کاری را انجام میدهید؛ میگویند: چرا این کار را کردی؟ میگویید: دلم سوخت. این، ضعف انسان است. اگر عاطفه محبت در اختیار عقل و اراده باشد، در یک جا عقل به اراده میگوید از این میل فردی پیروی کن و در جای دیگر میگوید پیروی نکن. همینطور است در مورد امیال دیگر: گرسنهام، احتیاج به غذا دارم، غذا خوردن مصلحت است. اراده به میل اجازه فعالیت میدهد. من غذا را از روی میل میخورم و تا یک حد معین میخورم. چند لقمه به آخر مانده اراده میگوید کافی است، از این بیشتر بخوری ناراحتی ایجاد میشود، اگرچه میل داری به خوردن نخور. دیگر نمیخورم. در عاطفههای انسان دوستی هم همین جور است. ای بسا در مواردی عاطفه یک جور حکم میکند، عقل و اراده جور دیگری حکم میکند. عاطفه دلسوزی است، دل آدم میسوزد ولی اراده و عقل، دوراندیشی است.

آیهای داریم در قرآن و شعری دارد سعدی. آیه قرآن در باب زناکار است (مرد زناکار و زن زناکار):