میگروند و دل خود را با معانی و افکار دینی خوش میکنند و همینکه وسیله فراهم شد، به دنبال همان چیزی میروند که مقتضای طبیعت و میل و رغبتشان است. در زمانهای سابق مثل زمان حضرت رسول وسیله خوشی و شهوترانی فراهم نبود، طبعاً مردم به سوی دین میآمدند (یدْخُلونَ فی دینِ اللَّهِ افْواجاً)، حالا وسایل فراهم است طبعاً انحراف پیدا میکنند (یخْرُجونَ مِنْ دینِ اللَّهِ افْواجاً!).

این جواب هم ناصواب و ناتمام است. البته شبههای نیست که فراهم بودن و فراهم نبودن وسایل شهوات، بی تأثیر نیست که انسان را از خدا غافل کند و او را نسبت به وظیفه و تکلیفی که خداوند معین فرموده لاقید و لاابالی نماید. ولی این تعبیر صحیح نیست که دین مطلقاً مخالف میل و رغبت است، قید و محدودیت است؛ اگر مخالف یک میل و یک رغبت است با یک میل و یک رغبت دیگر هماهنگی دارد، اگر از یک نظر قید و محدودیت است از نظر دیگر آزادی و حرّیت است.

در سخنرانیهایی که در هفته گذشته ایراد کردم، در اطراف این موضوع بحثی کردم و گفتم که توجه به امور معنوی را نمیتوان ناچیز گرفت و آن را عکس العمل محرومیتها و ناکامیهای مادی دانست، و به عبارت دیگر نمیتوان گفت مورد استعمال و به کار زدن امور معنوی وقتی است که انسان در رنج محرومیتهای مادی بسر میبرد و از معنویات به عنوان یک مسکن استفاده میکند؛ علت این امر چیزهای دیگر است. اجازه میخواهم قبلًا مقدمه مختصری عرض کنم. در قرآن کریم تعبیر «حجاب» و یا «غلاف» برای دلها و روحها زیاد آمده است:

وَ اذا قَرَأْتَ الْقُر انَ جَعَلْنا بَینَک وَ بَینَ الَّذینَ لا یؤْمِنونَ بِالْاخِرَةِ حِجاباً مَسْتوراً [1].

وَ مِنْهُمْ مَنْ یسْتَمِعُ الَیک وَ جَعَلْنا عَلی قُلوبِهِمْ اکنَّةً انْ یفْقَهوهُ وَ فی اذانِهِمْ وَقْراً [2].

وَ مَنْ اظْلَمُ مِمَّنْ ذُکرَ بایاتِ رَبِّهِ فَاعْرَضَ عَنْها وَ نَسِی ما قَدَّمَتْ یداهُ انّا