همه میدانیم که یکی از مسائلی که مورد اعجاب محققین و مورخین جهان است، شدت و سرعت تأثیر دین مبین اسلام است در عصری که ظهور کرد؛ هم به سرعت و در مدت کم نفوذ کرد و هم تأثیرش عمیق و شدید بود که انقلابها و تحولهای سیاسی و فرهنگی که بعدها پیش آمد نتوانست آن را متزلزل کند. رسول خدا از دنیا رفت در حالی که مردم فوج فوج با کمال میل و رغبت به دین خدا وارد میشدند (یدْخُلونَ فی دینِ اللَّهِ افْواجاً) [1]. ولی تدریجاً از تأثیر شدید آن کاسته شد. وقتی که زمان خودمان را با زمان رسول اکرم مقایسه میکنیم میبینیم از حیث تحت تأثیر واقع شدن مردم نسبت به دین، تفاوت از زمین تا آسمان است. این هم به نوبه خود مسئلهای است، یک مسئله مهم اجتماعی است. این تفاوت علتی دارد. آن علت چیست؟.

میدانیم بعضیها پیش خود اینطور خیال میکنند و این مسئله را اینطور حل میکنند که علت این است که عصر دین تدریجاً منقضی میشود. در آن عصر و آن عهد که تأثیر تعلیمات دین زیاد بود، روح عصر و زمان آنطور تعلیمات را ایجاب میکرد ولی حالا روح عصر و زمان طوری دیگر ایجاب میکند، و ایجاب میکند که آن تعلیمات تدریجاً از بین برود و چیز دیگر جای آن را بگیرد. این جواب ممکن است در نظر افرادی که دین را به منزله ابزاری از ابزارهای زندگی فرض میکنند که هر روز جای خود را به ابزاری بهتر و کاملتر میدهد، پسندیده باشد. ولی اصولًا عرض میکنم که دین جزو متن زندگی و اساس روح زندگی است نه جزو ابزار زندگی که قابل تعویض و تبدیل به چیز دیگر باشد. امروز محققین بزرگ که در اعماق روح بشر دقیق شدهاند و هم زندگی اجتماعی بشر را تحت مطالعه و آزمایش درآوردهاند این معنا بر آنها روشن شده که دین جزو سرشت آدمی است، روگرداندن بشر از دین جنبه موقت و استثنایی دارد. فعلًا نمیخواهم در اطراف این موضوع کلام را بسط دهم. و هم میدانم طرز فکر یک عده دیگر از مردم که بعضی از آنها خودشان معتقد و متدین هستند این است که علت کم شدن تأثیر دین در این عصر مثلًا این است که بشر طبعاً میل به شهوت و آزادی دارد و دین برخلاف مقتضای میل و رغبت طبیعی انسان است، برای انسان قید و محدودیت است. تا وقتی که وسیله اعمال شهوات و عیاشی فراهم نیست مردم به سوی دین