یک انسان در عین اینکه یک شخص است جنبههای مختلف دارد، از آن جمله چون بدن دارد و مزاج دارد مریض میگردد، و از یک سوی دیگر فکر دارد و علم و اطلاع پزشکی دارد؛ این علم و فکر اوست که بدن او را معالجه میکند، پس باز هم فاعل غیر از قابل است.

این سؤال که چگونه ممکن است که یک نفر انسان خودش به خودش ظلم کند، خودش هم ظالم باشد و هم مظلوم، عیناً نظیر همان سؤال است و جوابی هم که در اینجا باید داده شود عیناً نظیر همین جواب است. اینکه میگویند انسان به خودش ظلم میکند، یعنی انسان هم عقل دارد و هم شهوت، شهوتش به عقلش ظلم میکند، حق عقل را که علم و یاد گرفتن و سپس اطاعت کردن است پامال میکند؛ یعنی هوا و هوسش بر قلب و ضمیر و وجدانش ستم میکند. مثلًا یک نفر دروغ میگوید. در این دروغ دو جنبه است. از جنبهای ممکن است مفید فایدهای برای طرف باشد.

فروشندهای که دروغ میگوید و قیمت جنس را زیادتر میگوید و طرف را گول میزند، ناچار منفعتی عایدش میشود و پولی به جیبش میرود؛ پول به حیات مادی او کمک میکند، برایش لباس میشود، نان و آب میشود، همه چیز میشود.

اما همین آدم در عین حال وجدان و ضمیر ملکوتی دارد، وجدانش اجازه نمیدهد دروغ بگوید، وقتی که دروغ گفت به وجدان خود لطمه میزند و آن را پژمرده و ضعیف میسازد، پس به خودش ظلم کرده. همچنین است حالت کسی که به دیگران ستم میکند؛ او در عین حال که به دیگری ظلم میکند در قلب خود قساوت و تیرگی و سیاهی ایجاد میکند، مثل این است که به جنگ عقل و قلب خود رفته است. این است که قرآن کریم همیشه بشر را «ظالم بر خویشتن» میخواند، زیرا یا در اثر جهالت بر خود ظلم میکند و یا در اثر طغیان شهوت و هوا و هوس بر عقل و قلب و انسانیت خود ستم روا میدارد.