مردی به یکی از صحابه پیغمبر نامه نوشت و از او اندرزی خواست. مرد صحابی در جواب نوشت: «به آن کس که از همه بیشتر او را دوست میداری بد نکن.» آن مرد معنی این جمله را نفهمید و توضیح خواست که این چه اندرزی است! مگر ممکن است که من کسی را زیاد دوست بدارم و آنگاه به او بدی بکنم؟! مرد صحابی در جواب نوشت: «بلی ممکن است. مقصود من از آن کس که او را از همه بیشتر دوست میداری فقط خودت هستی که از روی جهالت و نادانی به خیال خوبی به خودت بدی میکنی. همه گناهانی که مرتکب میشوی به خیال خودت حظّ و بهرهای به خودت میرسانی و حال آنکه همینها همه در حقیقت جز دشمنی و رفتار خصمانه با خود چیزی نیست.» پس یک علت ظلم به نفس جهالت و نادانی است.

علت دیگری هم هست که آن هم مهم است. انسان گاهی عالماً عامداً و نه از روی جهالت، به خودش بدی میکند. این دیگر شگفتانگیز است. برای فهم این مطلب باید مقدمهای عرض کنم:

حکما قاعدهای دارند، میگویند علتهای این جهان بر دو قسم است: علت فاعلی و علت قابلی. علت فاعلی یعنی آن عاملی که کننده و موجد یک اثر است.

علت قابلی یعنی عاملی که پذیرنده اثر است. مثلًا نقاشی که تابلویی روی یک صفحه به وجود میآورد، خود نقاش علت فاعلی است زیرا اثر یعنی آن تابلو از ذوق او و فکر او و از هنر دست او ناشی شده، و اما آن صفحه که تابلو بر روی آن نقش بسته علت قابلی است، و هرکدام از ایندو اگر نبودند آن نقاشی به وجود نمیآمد. بعد قاعده دیگری دارند و میگویند: همیشه علت فاعلی باید غیر از علت قابلی باشد؛ یعنی یک چیز نمیتواند هم فاعل باشد و هم قابل، هم دهنده اثر باشد و هم پذیرنده آن. اگر کسی به قاعده دوم ایراد بگیرد و بگوید: چگونه ممکن نیست که یک چیز هم علت فاعلی باشد و هم علت قابلی و حال آنکه نمونه آن را ما مشاهده میکنیم و آن طبیب است که هنگامی که مریض میگردد خودش خودش را معالجه میکند، در جواب میگویند: تو در اینجا اشتباه کردهای که خیال کردهای یک چیز است که هم فاعل است و هم قابل. درست است که یک طبیب یک انسان است، اما