تغییر کند قانون هم طبعاً باید تغییر کند.

از نظر این عده معنی اینکه مقتضیات زمان فرق میکند این است که نیازهای بشر تغییر میکند. مثالی ذکر میکنیم: آیا در صدسال پیش بشر نیاز داشت که برای خیابانها و ترافیک شهر یک سلسله مقررات راهنمایی وضع کند که مثلًا از طرف راست حرکت کنند، سبقت در چهارراهها جریمه دارد؟ خیر، برای اینکه چنین نیازی نبود. در عصر الاغ سواری ترافیک به عنوان یک مسئله برای بشر وجود نداشت. این یک مسئلهای است که ماشین به وجود آورده است. و همچنین بسیاری از مقررات بین المللی. مثلًا مقررات کشتیرانی بین المللی که در اقیانوسها در شاهراهها حقوق بین المللی چه اقتضا میکند. اصلًا نیازش در قدیم نبود. نیاز، نیاز جدیدی است و قانون قانون جدیدی. یا در مقررات هوایی میان ملتها، مقررات مشترک و عمومی وجود دارد. چون نیازها تغییر میکند پس قوانین باید تغییر کند.

پاسخ

این سخن البته سخن دیگری است و روی این مطلب باید بحث شود. این مطلب راست است که شرایط زندگی بشر متغیر است و نیازهای بشر تغییر میکند ولی مطلب به این سادگی نیست. بشر یک نیازهای ثابت و همیشگی دارد و یک نیازهای متغیر و موقت. همه نیازهای بشر متغیر نیست. نیازهایی که مربوط به معنی زندگی انسان است ثابت است و نیازهایی که مربوط به شکل و صورت زندگی انسان است متغیر و متحول است. شما نمیتوانید این مطلب را که شکل زندگی دائماً تغییر میکند دلیل بگیرید که روح زندگی هم همیشه باید تغییر کند. مسائل دینی متوجه روح زندگی است نه شکل زندگی. شما اگر در خود اسلام مطالعه کنید- و این از ممیزات اسلام است- در یک جا نمیبینید که اسلام روی شکل و صورت زندگی تکیه کرده باشد، بگوید من همین صورت را میخواهم، این صورت نباید تغییر کند.

همیشه روی روح و معنی زندگی تکیه میکند.

انسان و جهان هم همین گونه است. اینکه میگویند جهان همه چیزش تغییر میکند، آن جور «همه چیز» هم درست نیست. طبیعت، وجهه متغیر جهان است اما اگر جهان یک وجهه ثابتی نمیداشت این وجهه متغیر را هم محال بود داشته باشد.

اگر همه چیز تغییر کند- آنطور که هراکلیتوس در قدیم گفته است و در عصر ما