میگوید: انّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ انّا لَهُ لَحافِظونَ [1]. البته این کاغذها و جلدهای قرآنها کهنه میشود ولی آن که هست حقایق قرآن است. اسلام از نوع معنی است نه از نوع صورت. پس ما باید بحثی روی معانی بکنیم. باید ببینیم اسلام که به صورت یک قانون است تا چه اندازه شکل قانون طبیعی را دارد یعنی هماهنگ با فطرت طبیعت و ساختمان طبیعت است. اسلام بیان کننده قانون است. قانون اسلام در واقع یک قانون موضوعه نیست، یک قانون طبیعی است که از طرف خدا بیان شده و در این قانون، طبیعت اجتماعی بشر در نظر گرفته شده است. این قانون، مدار زندگی بشر را تعیین میکند. نمیخواهم بگویم که به این دلیل اسلام باقی است؛ میخواهم بگویم اگر ما- مثل بسیاری از کسانی که در نوشتههای خودشان مینویسند- تکیهمان تنها روی اصل تغییر، این اصل فلسفی، باشد فوراً به ما جواب میدهند که این حرف درست نیست، آنچه متغیر و کهنه شدنی و فرسودنی و مردنی و از بین رفتنی است پدیدههاست ولی قانونها مشمول این مطلب نیست، روی قانون جداگانه باید بحث کرد.

منطق دوم : قانون زندگی بشر متغیر است

عدهای که نظر دقیق تری دارند روی قانونها بحث میکنند، میگویند راست است، ما از این نظر نمیگوییم [اسلام جاودان نیست] که قانون طبیعت تغییر و تحول است بلکه از آن نظر میگوییم که اصلًا قانون زندگی بشر از آن نظر که زندگی بشر است متغیر است، چرا؟ به همان دلیلی که عرض کردیم: چون بشر موجودی است که خودش مسئول خودش است و زندگی بشر متطوّر و متحول است نیازهای بشر تغییر میکند. قانون وضع میشود برای رفع نیازهای بشر. قانون، ارائه طریقه شرافتمندانه و عادلانه رفع نیازمندیهای بشر است. پس ریشه قانون نیازمندیهای اجتماعی است. میرویم سراغ نیازها: آیا نیازهای بشر همیشه یک جور است یا نیازها متغیر است؟ نیازهای بشر متغیر است. بشر در دوره صیادی و شکارگری یک نوع نیاز داشت، در دوره کشاورزی نوع دیگری از نیاز پیدا کرد. در عصر ما که عصر ماشین است، ماشین به دنبال خودش نیازهای دیگری آورده است. نیازها که