2. حق عقل در حریم دین

در مورد عقل- ای افسوس!- شما کدام کتاب مذهبی را در دنیا پیدا میکنید که به اندازه قرآن برای عقل احترام قائل شده باشد؟ شما چنین افتخاری را که در فقه اسلامی- مخصوصاً در فقه شیعه- هست در کجای دنیا پیدا میکنید؟ وقتی که منابع تشریع را ذکر میکنند، میگویند کتاب، سنت، اجماع (یعنی عمل قطعی که دلیل باشد بر اینکه از پیغمبر رسیده است)، چهارم عقل. این عقلی که دنیای مسیحی راه نمیدهد از نزدیک مذهب عبور کند، اسلام او را به عنوان یکی از منابع تشریع خودش میشمارد. ما در قرآن هیچ جا تعبیری نمیبینیم که کلمه تند و خشنی به کار برده باشد مگر یکی دوجا. یک جا درباره کسانی است که تعقل نمیکنند: وَ یجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذینَ لایعْقِلونَ [1].

یک نکته دیگر هم خیلی جالب است. شما در میان هو کردنها یعنی در میان تقبیح کردن دیگران، انواع تقبیحها را میبینید. یکی به دیگری میگویدای بی حمیت! دیگری میگوید: ای بیدین! یک جمله روشنفکرانه اخیراً در زمان ما پیدا شده است؛ روشنفکرها وقتی میخواهند دیگران را تحقیر کنند میگویند برو مرتجع، برو کهنه فکر، برو مقلّد؛ روشنفکر باش. اولین کتابی در دنیا که وقتی خواسته دیگری را تحقیر کند او را به ارتجاع نسبت داده، قرآن است. قرآن وقتی کافر را تحقیر میکند میگوید برو بیشعور، برو پیرو آباء و اجداد، برو غیرقادر به تجزیه و تحلیل: افَلا یعْقِلونَ- افَلا تَتَفَکرونَ عقلت کجاست؟ تو که اهل انّا وَجَدْنا ابائَنا عَلی امَّةٍ [2] هستی! برو دنبال کارت! کدام کتاب را شما پیدا میکنید که چنین منطق و چنین لحنی داشته باشد غیر از قرآن؟

3. احترام به عمل و سخت کوشی

موضوع سوم احترام به عمل، احترام به کار و کوشش، آنهم سخت کوشی و جهاد به تعبیر قرآن. در وقتی که هرگونه توجه به زندگی را مُناسی عبادت و خداپرستی میدانستند پیغمبر اسلام فرمود: الْکادُّ عَلی عِیالِهِ کالْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللَّهِ [3] آن کسی که در