جاوید است این است که هیچ چیز جاوید نیست.

راجع به آن اصل ثابت بحث کردیم و نتیجه گرفتیم که اینجور نیست که اسلام مقرراتش ثابت باشد، به معنی اینکه در درون خودش تغییر نپذیرد. پس، از آن طرف قابلیت انعطافی ثابت شد.

در مورد زمان چطور؟ آیا ما باید این اصل را به همین کلیت و عمومیت بپذیریم که زمان همه چیز را کهنه میکند؟ یعنی این اصلِ تولد و بعد رشد و بعد کهنگی و پیری و بعد مردن و فنا و از بین رفتن، اصلی است که در این جهان بر همه چیز حاکم است؟ یا اینکه اینجور نیست، فقط درباره پدیدهها (یعنی ترکیبات مادی جهان) اینطور است. ما هیچ پدیدهای از پدیدههای جهان به معنی یک پدیده طبیعی و مادی نداریم که چنین نباشد. ولی سخن ما درباره یک پدیده نیست، درباره قانون است.

آیا ایدئولوژی هم کهنه می شود؟

قبلًا عرض کردم که یک وقت سخن ما مثلًا در این باره است که آیا پیغمبر برای همیشه در جهان باقی است یا نه؟ بدیهی است که نه، پیغمبر هم موجودی است از موجودات این جهان، دیر یا زود میمیرد: انَّک مَیتٌ وَ انَّهُمْ مَیتونَ [1]. اما یک وقت سخن درباره نفس اسلام است به عنوان یک قانون، یعنی به عنوان یک دستگاه فکری که دارای یک سلسله معارف و جهان بینیها و یک سلسله مقررات عملی- تربیتی است و به اصطلاح به عنوان یک ایدئولوژی. آیا یک ایدئولوژی هم حتماً باید سرنوشت پدیدههای جهان را داشته باشد؟.

این را باز باید در دو قسمت بحث کنیم: یکی آن نظریات کلیای که میگویند ایدئولوژی هم نمیتواند برای همیشه باقی بماند، یعنی همه ایدئولوژیها هم همان سرنوشتی را دارند که پدیدهها دارند. البته اینجا بحث خیلی جنبه کلی پیدا میکند.

ما باید ببینیم این اصل کلی درست است یا درست نیست. قسمت دوم این بحث، بحث جزئی است یعنی انگشت گذاشتن روی مسائلی مشخص است- که این مهمتر و عمدهتر است- و آن این است که ما نه روی این اصل کلی که «هر ایدئولوژی