جبر تاریخ از دو دیدگاه

همانطور که عرض کردهایم بحث ما درباره اسلام و مقتضیات زمان در دو بخش بیان میشود؛ چون اشکالی که در این بحث هست، اشکال هماهنگی یک امر ثابت در ذات خود (یعنی اسلام) و یک امر متغیر در ذات خود (یعنی مقتضیات زمان) است. همه اشکالها از اینجا پیدا میشود.

بحثی درباره اسلام باید بشود که آیا اینچنین است؟ آیا اسلام- که مسلّم یک دین جاویدان و ثابت به معنی غیرقابل نسخ است- وضع داخلی آن به گونهای هست که بدون آنکه نسخی در کار باشد، بهطور خودکار و به اصطلاح دینامیک، خودش در درون خودش تغییراتی بپذیرد و خود به خود تغییراتی بدهد که با تکامل زمان جور در بیاید؟ آیا اسلام دارای چنین وضعی هست یا نیست؟ این بخش اول بحث ما بود که بحث کردیم و نتیجه گرفتیم که هر تغییری مستلزم نسخ نیست و میتواند قانونی در درون خودش تحت یک سلسله اصول ثابت، وضع متغیری را پیش بینی کند.

بخش دوم بحث ما راجع به اصل دوم یعنی زمان است. در اشکال چنین فرض شده بود که مقتضیات زمان صد درصد متغیر است و نمیتواند ثابت باشد و زمان، هیچ چیزی را جاوید نگه نمیدارد و نمیگذارد جاوید بماند. تنها اصلی که در جهان