یگانه عامل و عامل منحصر پیدایش این جریانهاست.

پس جبر زمان- که این کلمه را توده ایها به دهان دیگران انداختهاند- به معنای اینکه تمام مقدّرات بشر را اقتصاد تعیین میکند، حرف درستی نیست؛ عرض کردم به دلیل اینکه آن تفسیری که آنها درباره انسان کردهاند غلط از آب درآمده است و دیگر امروز شما در میان فیلسوفهای آزادفکر دنیا ولو مادی مسلک باشند، نمیتوانید کسی را پیدا کنید که انسان را ماشین اقتصادی بداند.

نظر راسل

فیلسوف معروف انگلیسی، برتراند راسل یک آدم مادی مسلک و ضد مذهب است.

نه به خدا اعتقاد دارد و نه به هیچ مذهبی و اتفاقاً از جنبههای مسلکی اجتماعی، سوسیالیست است و تمایلش به کمونیستها خیلی زیاد است. ولی در عین حال این فلسفه را نمیپذیرد، میگوید این حرف غلط است.

همانطور که عرض کردم اگر همین قدر ثابت بشود که تمام حوادث دنیا را علل اقتصادی به وجود نیاورده است، جبر زمان به این مفهوم غلط است. برای مثال مغول به ایران حمله کرد. حمله مغول ممکن است ریشه اقتصادی داشته باشد اما آیا واقعاً ریشه اقتصادی داشته است؟ تاریخ خلاف این را نشان میدهد. بشر غریزه دیگری دارد به نام غریزه برتری طلبی. بشر همانطور که تحت تأثیر علل اقتصادی است، تحت تأثیر شخصیت پرستی خودش هم هست. تاریخ اینطور میگوید: مغولها در وهله اول قصد حمله به ایران را نداشتند. البته چنگیز به آنها سر و صورتی داده بود و نیرویی پیدا کرده بودند. چند نفر از تجار اینها به ایران میآیند و به دربار سلطان میروند. اموال اینها را میگیرند. به آنها برمیخورد. کسانی را پیش سلطان میفرستند که چرا اموال تجار ما را توقیف کردهاید؟ توضیح میخواستند. مأمورین رسمی آنها را میکشند در صورتی که در هیچ جای دنیا معمول نبوده است که دشمن، رسولها و مأمور ابلاغها را بکشد. وقتی که این خبر به مغولها رسید، آتش گرفتند؛ یعنی به شخصیتشان لطمه وارد شد، احساس تحقیر کردند، عصبانی شدند، یعنی آن حس شخصیت پرستی و مقام پرستی که در هر فردی هست و محرّک است تحریک شد. یکدفعه مثل سیل هجوم آوردند. تازه ایرانیها نرفتند به علت کار بدی که کرده بودند از مغول معذرت بخواهند، جنگیدند. معلوم است، نتیجه همین میشود