میکند. یک علاقه و رابطهای هست که دل انسان حرف راست را زود میپذیرد ولی حرف دروغ را (بدون اینکه قرینهای بر دروغ بودن آن داشته باشد) با تردید قبول میکند. باز همین را مولوی به شعر درآورده است:

هریک از این شعرها مافوق قیمت است. اینقدر حکمتهای عمیق و پرارزش در شعر و ادبیات فارسی ما هست که یک شعرش اینقدر ارزش دارد! در ادبیات دنیا نمیتوانید پیدا کنید که در شش هفت قرن قبل مردی پیدا شده باشد که جملهای به این پاکیزگی گفته باشد. اما اینها ادبیات را از کجا گرفتهاند؟ از پیغمبر گرفتهاند.

ادبیات ما پر است از اینها ولیکن میگویند ادبیات فارسی. راست است، خیلی هم ارزش دارد اما بزرگانی مانند سعدی، حافظ، مولوی، سنایی و ... که دنیا را پر از حکمت کردهاند، این قابلیت را داشتهاند که شیفته اسلام بودهاند و اینها را از اسلام گرفته و به قالب شیرین فارسی درآوردهاند.

حدیثی است که در کتب حدیث ما هست، شیخ انصاری در رسائل ذکر کرده و ظاهراً حدیث نبوی است، میفرماید: انَّ عَلی کلِّ حَقّ حَقیقَةً وَ عَلی کلِّ صَوابٍ نوراً [1] یعنی حق و باطل مثل هم نیستند، هر حقی یک حقیقتی دارد، یک باطنی دارد و بر روی هر حرف راستی یک نوری است، البته نوری که دل انسان آن را کشف میکند.

پس وجدان در وجود انسان حقیقت و واقعیتی است. اما مسئله این است که میگویند وجدان تغییر میکند. آیا این سخن درست است؟

آیا وجدان تغییر می کند؟

اینجا دو مطلب است که باید عرض بکنم. در اینکه وجدان انسان فی الجمله تغییر میکند، بحثی نیست. اما اینکه تغییر میکند یعنی چه؟ آیا خودش فی حد ذاته تغییر میکند؟ یا نه، مثل هر قوّهای از قوا تغییر میکند، احیاناً فاسد میشود و خوب کار نمیکند مانند همه دستگاهها. هر دستگاهی آن وقت اثر خودش را میبخشد که سالم باشد، اگر مریض بشود خوب کار نمیکند. یک اتومبیل وقتی که خراب شد دیگر خوب کار نمیکند. چشم میبیند اما یک وقت هست که دیگر کار نمیکند و