خورشید ... قسم به نفس انسان و آن اعتدالی که در نفس انسان است، خدا الهام کرده (به صورت یک الهام فطری) به نفس انسان کار خوب و کار بدش را؛ یعنی با الهام الهی خوب و بد را میفهمد و لازم نیست که خوب و بد را معلم به انسان بیاموزد، وجدان انسان به انسان میفهماند.

آیه دیگری است که میفرماید: وَ اوْحَینا الَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ اقامَ الصَّلوةِ [1] ما به این مردم وحی کردیم انجام دادن کارهای خیر را و بپا داشتن نماز را. نفرمود: «وَ اوْحَینا الَیهِمْ انِ افْعَلُوا الْخَیراتِ وَ اقیمُوا الصَّلوةَ» ما وحی فرستادیم به مردم که کار خوب انجام دهید و نماز را بجا آورید، بلکه فرمود: وَ اوْحَینا الَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ خود این کار را به آنها وحی کردیم نه امر به این کار را.

در ذیل آیه کریمه تَعاوَنوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لاتَعاوَنوا عَلَی الْاثْمِ وَ الْعُدْوانِ [2] حدیثی نقل شده است که بعد از نزول این آیه مردی به نام وابصه خدمت رسول اکرم آمد و عرض کرد: یا رسول اللَّه! سؤالی دارم. حضرت قبل از اینکه سؤالش را بگوید، فرمود: آیا راجع به اثم میخواهی سؤال کنی که اثم یعنی چه؟ گفت: بله یا رسولَ اللَّه! فرمود: کار بد همان است که دلت قبول نمیکند. خداوند به بشر دلی داده است که با کارهای خوب پیوند و با کارهای بد بیگانگی دارد. و بعد با دو انگشت خود به سینه او زد و فرمود: اسْتَفْتِ قَلْبَک یا وابِصَة! از قلب خودت سؤال کنای وابصه! همان طوری که میگویند از مجتهد استفتاء کن، از او سؤال کن، فتوای دلت را بخواه که دل هم یک مرجع تقلیدی است، تقوا را از وجدانت بخواه. همین حدیث است که مثنوی آن را به شعر درآورده است: گفت پیغمبر که استفتوا القلوب؛ استفتاء کنید از این قلبها و دلهای خودتان.

وجدان در حدیث

باز هم ما در اسلام چیزهایی پیدا میکنیم که دلالت میکند بر اینکه اسلام برای وجدان انسان اصالت قائل شده است. حدیثی است از رسول اکرم که فرمود: الصِّدْقُ طُمَأْنینَةٌ وَ الْکذْبُ ریبَةٌ راستی یک اطمینانی به دل میدهد و دروغ در دل ایجاد شک