میشود، به طوری که امروز ممکن است برای بشر، از ذغال، هم ارزانتر و هم سادهتر تهیه شود. این (نفت یا ذغال) یک حاجت دومی است برای بشر، یعنی امری است که انسان به آن احتیاج دارد اما در مرحله دوم. گرم شدن احتیاج اولی است. این یک مثال کوچک بود.

این است که میگویند حاجت زمان تغییر میکند. خیلی موارد دیگر شما میتوانید پیدا کنید که در آنها احتیاجات بشر تغییر میکند، به این شکل که سببی در کار میآید که بهتر و کم خرجتر و آسانتر و نیرومندتر است. آن مقتضیات زمانی که هر عاقلی، هر عالمی باید آن را بپذیرد، اینجور مقتضیات است. اینها خلاصهای بود از آنچه که دیشب عرض کردم.

ولی بحثی که الآن میکردم روی این مبنا و پایه بود که انسان یک سلسله احتیاجات ثابت و دائمی دارد و یک سلسله احتیاجات متغیر. در اینجا، هستند افرادی که میگویند تمام احتیاجات بشر متغیر است، اصلًا بشر احتیاج ثابت ندارد، یعنی هیچ چیزی در دنیا نیست که بشر همیشه و در تمام ادوار به آن احتیاج داشته باشد. میگویند همه چیز مثل ذغال است؛ در یک زمان بشر به آن احتیاج دارد، در زمان دیگر احتیاج ندارد و چون احتیاج ندارد خواه ناخواه به حکم جبر زمان از میان میرود. البته این مطلب که اینها ادعا میکنند، شامل مادیات و معنویات هر دو میشود. آنها راجع به دین اگر بحث میکنند، حتی اینجور حاضر نیستند بحث کنند که آیا دین باید باشد یا نباید باشد. میگویند ما اساساً به این مسئله کار نداریم. دین در یک زمان که بشر به آن احتیاج داشته است، به حکم احتیاج پیدا شده و چون هیچ احتیاجی برای همیشه باقی نمیماند، کم کم احتیاج بشر از آن سلب میشود، وقتی سلب شد خواه ناخواه از میان میرود، همان طوری که ذغال خواه ناخواه منسوخ میشود. این منطق، یک حرفی است که به آن خیلی آب و تاب دادهاند. این همان منطق تودهایها، منطق مادیهاست. میگویند هیچ احتیاجی و هیچ چیزی در دنیا ثابت و باقی نیست. همه چیز در تغییر و تبدیل است، و امور احتیاجی بشر هم در یک زمان مخصوصی پیدا شده و با تغییر زمان از بین میرود. وای بسا که صدها و هزارها جوان را با همین حرفها منحرف کردهاند. ولی ما باید این مطلب را بشکافیم.

اصل این قانون کلی به دو شکل بیان میشود: یکی رنگ فلسفی میگیرد و