هر زمان دو قسم است: ممکن است ناشی از یک ترقی و پیشرفت باشد و ممکن است ناشی از یک انحراف باشد. در همه زمانها این دو امکان برای بشر وجود دارد و به عبارت دیگر هیچ چیزی را به دلیل نو بودن نمیشود پذیرفت، کما اینکه هیچ چیزی را صرفاً به دلیل قدمت نه میشود پذیرفت و نه میشود رد کرد. نه نو بودن دلیل خوبی یا بدی است و نه قدمت دلیل خوبی یا بدی است. مقیاس خوبی و بدی، نو بودن و قدیمی بودن نیست. ای بسا یک چیز قدیمی خوب باشد و باید آن را گرفت وای بسا چیزی که نو است، بد باشد و باید آن را رد کرد.

تفسیر دیگر از مقتضیات زمان، سلیقه و ذوق و پسند مردم زمان است. مردم این زمان فلان چیز را میپسندند و فلان چیز دیگر را نمیپسندند. آیا اینکه انسان باید با مقتضیات زمان هماهنگی کند یعنی باید با پسند و سلیقه مردم زمان هماهنگی کند؟

خیر، این هم درست نیست. بسیار امکان دارد که سلیقه مردم بد باشد. چقدر اتفاق افتاده است که در جامعهای اکثریت مردم دارای سلیقه کج و معوجی بودهاند. درباره این هم بحث شد.

ولی یک تفسیر دیگر از مقتضیات زمان هست که باید روی آن فکر کرد و به آن معنی، مقتضیات زمان را باید پذیرفت و آن به معنای حاجتهای زمان است. انسان برای رسیدن به هدفهای واقعی که در هر زمان باید داشته باشد، احتیاج دارد به اموری که آن امور احتیاجات دوم بشر است؛ یعنی یک سلسله احتیاجات ثابت دارد و از این احتیاجات، احتیاجات دیگری برمیخیزد. انسان برای آن احتیاجات ثابت خود، دنبال وسیله میگردد. این وسیلهها همیشه در تغییر و غالباً رو به تکامل است. تغییراتی که اجتماع بشر از این نظر پیدا میکند، تقاضای زمان (به معنی حاجتهای زمان) را تغییر میدهد. فرض کنید انسان احتیاج دارد که در زمستان خودش را گرم کند. تا وقتی که این فصول چهارگانه در دنیا هست، این احتیاج هست. ولی اموری که انسان برای رفع این حاجت استخدام میکند، فرق میکند.

یک وقت ذغال نقش اول را دارد، یعنی یگانه وسیلهای که بشر با آن خودش را گرم میکند ذغال است. آنوقت ذغال خیلی قیمت پیدا میکند. کار به جایی میرسد که شعرهای معروف نسیم شمال میگوید: آقا ذغال، میرزا ذغال، شازده ذغال. ولی آیا ذغال برای بشر اصالتی دارد و جزء حاجتهای اولیه بشر است؟ نه، ذغال وسیلهای است برای گرم کردن بشر. یکمرتبه در اثر تغییرات و اکتشافاتی که میشود نفت پیدا