موجود معدوم میشود؟ آیا معدوم موجود میشود؟ آیا اعاده معدوم ممکن است یا محال؟ آیا جهان و تاریخ عیناً مو به مو- هرچند پس از میلیاردها سال- قابل تکرار است (نظریه دور و کور)؟ آیا به راستی وحدت حاکم است یا کثرت؟ آیا جهان تقسیم میشود به مادی و غیرمادی، و جهان مادی بخشی کوچک از مجموع جهان است؟ آیا جهان، هدایتشده و بیناست یا کور و نابینا؟ آیا جهان با انسان در حال داد و ستد است؟ آیا جهان در برابر نیکی و بدی انسان عکسالعملی نیک و بد دارد؟

آیا پس از این حیات فانی یک حیات باقی وجود دارد؟ و امثال این پرسشها.

علم در پاسخ همه این پرسشها به «نمیدانم» میرسد، زیرا نمیتوان اینها را آزمود. علم به مسائل محدود و جزئی پاسخ میدهد، اما از تصویر کلی جهان ناتوان است. با یک تمثیل مطلب را توضیح میدهیم:

ممکن است فردی درباره تهران اطلاعات منطقهای و محلی داشته باشد، مثلًا جنوب تهران یا قسمتی از آن را دقیقاً و مشخص بشناسد به طوری که بتواند از حافظه خودْ خیابانها و کوچهها و حتی خانههای آن منطقه را رسم کند؛ دیگری منطقه دیگر را، سومی و چهارمی و پنجمی مناطق دیگر را به همین ترتیب بشناسند، به طوری که اگر اطلاعات همه آنها را جمعآوری نماییم نسبت به جزء جزءِ تهران اطلاع کافی به دست میآوریم. ولی آیا اگر تهران را اینگونه شناختیم، تهران را از هر جهت شناختهایم؟ آیا میتوانیم به این وسیله یک تصویر کلی از تهران به دست آوریم که مثلًا آیا تهران در مجموع خود چه شکلی دارد؟ آیا به شکل دایره است، مربع است، به شکل برگ درخت است؟ برگ کدام درخت؟ منطقهها با یکدیگر چه روابطی دارند؟ خطوط اتوبوسرانی که چند منطقه را به یکدیگر متصل میکند چه خطوطی است؟ آیا تهران در مجموع خود شهری زشت است یا زیبا؟ البته خیر.

اگر بخواهیم اطلاعاتی در این زمینه پیدا کنیم، اگر مثلًا بخواهیم بفهمیم شکل تهران چه شکلی است، آیا زشت است یا زیبا، سوار هواپیما میشویم و از بالا با یک دید کلی همه شهر را میبینیم.

این است که علم از پاسخ به اساسیترین مسائلی که برای جهانبینی لازم است، یعنی برداشتهای کلی درباره مجموع و اندام جهان، ناتوان است.

از همه اینها گذشته، ارزش جهانبینی علمی، ارزش عملی و فنی است نه نظری. آنچه میتواند تکیهگاه یک ایدئولوژی قرار گیرد ارزش نظری است نه عملی.