محدودهای معین را روشن میکند بدون اینکه از ماورای مرز روشنایی خبری بدهد.

آیا اینکه جهان آغازی و فرجامی دارد یا از هر دو طرف بینهایت است قابل آزمایش است، یا عالِم وقتی که به این نقطه میرسد، آگاهانه یا ناآگاهانه، بر شهپر فلسفه مینشیند و اظهار نظر میکند؟

از نظر علم، جهان کهنه کتابی است که اول و آخر آن افتاده است، نه اولش معلوم است نه آخرش. این است که جهانبینی علمی، جزءشناسی است نه کلشناسی. علم، ما را به وضع برخی اجزاء جهان آشنا میکند نه به شکل و قیافه و شخصیت کل جهان. جهانبینی علمی علما مانند فیلشناسی مردمی است که در تاریکی فیل را لمس میکردند؛ آن که گوش فیل را لمس کرده بود فیل را به شکل بادبزن و آن که پای فیل را لمس کرده بود آن را به شکل ستون و آن که پشتش را لمس کرده بود آن را به شکل تخت میپنداشت.

نارسایی دیگر جهانبینی علمی از نظر تکیهگاه بودن برای یک ایدئولوژی این است که علم از جنبه نظری، یعنی از جنبه ارائه واقعیت آنچنان که هست و از نظر جلب ایمان به چگونگی واقعیت هستی، متزلزل و ناپایدار است. چهره جهان از یک دیدگاه علمی روز به روز تغییر میکند، زیرا علم بر فرضیه و آزمون مبتنی است نه بر اصول بدیهی اوّلی عقلی. فرضیه و آزمون ارزش موقت دارد. به همین جهت جهانبینی علمی یک جهانبینی متزلزل و بیثبات است و نمیتواند پایگاه ایمان واقع شود. ایمان پایگاه و تکیهگاهی محکمتر و تزلزلناپذیرتر، بلکه تکیهگاهی که رنگ جاودانگی داشته باشد میطلبد.

جهانبینی علمی به حکم محدودیتی که ابزار علم (فرضیه و آزمون) برای علم جبراً به وجود آورده است، از پاسخگویی به یک سلسله مسائل اساسی جهانشناسی که خواه ناخواه برای ایدئولوژی پاسخگویی قطعی به آنها لازم است، قاصر است، از قبیل: جهان از کجا آمده است؟ به کجا میرود؟ ما در چه نقطه و موضع از مجموع هستی هستیم؟ آیا جهان از نظر زمانی، اول و آخر دارد یا ندارد؟ از نظر مکانی چطور؟ آیا هستی در مجموع خود صحیح است یا غلط؟ حق است یا پوچ؟ زشت است یا زیبا؟ آیا بر جهان سنتهای ضروری و لایتغیر حاکم است یا هیچ سنت غیرقابل تغییری وجود ندارد؟ آیا هستی در مجموع خود یک واحد زنده و باشعور است یا مرده و بیشعور، و وجود انسان یک استثناء و تصادف است؟ آیا