تصمیم خود آنچه را که به رفتار و کردار خودشان مربوط است دگرگون سازند.

به عبارت دیگر سرنوشت مردم عوض نمیشود تا وقتی که آنچه به نفوس و روحیه مردم مربوط است وسیله خودشان عوض نشود. این آیه جبر اقتصادی تاریخ را صریحاً نفی میکند.

در عین حال ما معیارهایی که تشخیص دادهایم بیان میکنیم و منطق اسلام را با محک این معیارها نیز میسنجیم.

1. استراتژی دعوت

هر مکتب که پیامی برای جامعه دارد و مردم را به پذیرش آن میخواند، ناچار از روش و متد ویژهای بهره میجوید که از طرفی با هدفهای اصلی مکتب مربوط میشود و از طرف دیگر با نوع بینش آن مکتب درباره ماهیت حرکتها و جنبشهای تاریخ. دعوت یک مکتب یعنی نوعی آگاهی دادن به مردم و فشار آوردن بر روی اهرمهای خاصی برای به حرکت درآوردن آنها.

مثلًا مکتب انسانیت اگوست کنت که مدعی نوعی «مذهب علمی» است و جوهر تکامل انسان را در ناحیه ذهنیت او میداند و معتقد است انسان در ذهنیت خود دو مرحله را که مرحله اساطیری و فلسفی است طی کرده و به مرحله علمی رسیده است، ناچار آگاهیهایی که لازم میشمارد همه به اصطلاح علمی است و اهرمهایی که میخواهد وسیله حرکت قرار دهد اهرمهای علمی است.

یا مارکسیسم که تئوری انقلابی طبقه کارگر است، آگاهیهایی که میبخشد از نوع وارد کردن تضادهای طبقاتی در خودآگاهی کارگران است و اهرمی که بر روی آن فشار میآورد اهرم عقدهها و احساس محرومیتها و مغبونیتهاست.

علاوه بر اینکه مکتبها برحسب اینکه دیدشان از جامعه و تاریخ چه باشد نوع آگاهیبخشیهاشان و نوع اهرمهایی که روی آنها فشار میآورند فرق میکند، مکتبها بر حسب اینکه دیدشان از تاریخ و تکامل تاریخ و از انسان چه باشد، درباره شعاع تأثیر دعوت و درباره رابطه دعوت با زور، و اخلاقی و غیر اخلاقی بودن زور نظریات مختلفی خواهند داشت.