نیز از پیروی کورکورانه از آن سنن و تقالید رهایی بخشند.

سادساً آنچه در مورد استضعاف گفته شد نیز قابل قبول نیست، چرا؟ برای اینکه اولًا قرآن در آیات دیگر خود با صراحت تمام سرانجام و سرنوشت تاریخ را- که ضمناً بستر تکامل تاریخ را نیز توضیح میدهد- به صورت و شکل دیگر بیان کرده است و آن آیات مفاد این آیه را (بر فرض اینکه مفادش آن باشد که گفته شد) توضیح میدهد و تفسیر میکند و مشروط مینماید. و ثانیاً برخلاف آنچه رایج و معمول است اساساً آیه استضعاف هیچ اصل کلی بیان نکرده تا در مقام مقایسه با آیاتی که در این زمینه آمده نیازی به تفسیر و توضیح و احیاناً مشروط شدن داشته باشد. این آیه مرتبط است به آیه پیش و آیه بعد از خودش. با توجه به آن دو آیه روشن میشود که این آیه در مقام بیان اصل کلی به گونهای که به آن استدلال شده نیست. پس بحث ما درباره این آیه در دو قسمت است. در قسمت اول فرض بر این است که این آیه را از دو آیه قبل و بعدش جدا کرده و از آن یک اصل کلی تاریخی استفاده کردهایم و آن را با آیات دیگری که اصلی تاریخی برخلاف اصل مستفاد از این آیه بیان میکند مقایسه میکنیم تا ببینیم از مجموع چه به دست میآید، و در قسمت دوم بحث در این است که این آیه اساساً در مقام بیان اصل کلی تاریخی به گونهای که به آن استدلال شده نیست.

اما قسمت اول: در آیاتی چند از قرآن سرانجام و سرنوشت تاریخ و ضمناً مسیر و بستر تکامل تاریخ به صورت پیروزی ایمان بر بیایمانی، پیروزی تقوا بر بیبندوباری، پیروزی صلاح بر فساد، پیروزی عمل صالح و خداپسند بر عمل ناشایسته بیان شده است. در سوره نور آیه 55 چنین میخوانیم:

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لا یشْرِکونَ بِی شَیئاً.

در این آیه کسانی که به آنها وعده و نوید پیروزی نهایی و خلافت و وراثت زمین داده شده مؤمنان شایستهکارند. در این آیه برخلاف آیه استضعاف که بر استضعافشدگی و محرومیت و مظلومیت تکیه شده است، بر خصلتی ایدئولوژیک