اما سخن در این است که آیا پیغمبران کار خود را از درون آغاز میکنند یا از بیرون؟ آیا اول دست به انقلاب درونی از راه توحید عقیده و ایمان و شور معنوی میزنند و مردمی را که انقلاب توحیدی فکری احساسی عاطفی یافتهاند برای توحید اجتماعی و اصلاح اجتماعی و برقراری عدل و اقامه قسط میشورانند، یا اول با فشار آوردن روی اهرمهای مادی یعنی توجه دادن به محرومیتها و مغبونیتها و استضعافشدگیها مردم را به حرکت میآورند و شرک اجتماعی و تبعیض اجتماعی را از میان میبرند، آنگاه در جستجوی ایمان و عقیده و اخلاق برمیآیند؟

اندک مطالعه و توجهی به روش پیامبران و اولیاء خدا نشان میدهد که پیامبران برخلاف مصلحان و یا مدعیان اصلاح بشری، از فکر و عقیده و ایمان و شور معنوی و عشق الهی و تذکر به مبدأ و معاد آغاز میکنند. ترتیب سورهها و آیههای نازل شده قرآن که از چه مسائلی شروع شده و همچنین مطالعه سیره رسول اکرم که در سیزده سال مکه به چه مسائلی پرداخت و در ده سال مدینه به چه مسائلی پرداخت، کاملًا روشنگر مطلب است.

خامساً، اینکه مخالفان پیامبران منطق محافظهکارانه داشتهاند امری طبیعی است. البته اگر از قرآن استنباط میشد که مخالفان پیامبران بلااستثناء چنین منطقی داشتهاند [طبق مادیت تاریخی] معلوم میشد که مخالفان پیامبران همه از طبقه برخوردار و مرفه و استثمارگر بودهاند. ولی آنچه از قرآن استنباط میشود این است که این منطق، منطق سردمداران مخالفان بوده است که همان ملأ و مستکبرین بودهاند، و آنها که به قول مارکس مالک کالاهای مادی جامعه بودهاند این کالای فکری را برای دیگر مردم صادر میکردهاند. و اینکه منطق پیامبران منطق تحرک و تعقل و بیاعتنایی به سنن و تقالید باشد، باز هم طبیعی است و باید اینچنین باشد اما نه بدان جهت که محرومیتها و مغبونیتهای طبقاتی و استضعافشدگیها وجدان آنها را به این شکل میساخته است و این منطق، انعکاسی قهری و طبیعی از محرومیتهای آنهاست، بلکه بدان جهت که در انسانیت یعنی در منطق و تعقل و عواطف و احساست انسانی به رشد و کمال رسیدهاند؛ و بعداً خواهیم گفت که بشر به هر اندازه در انسانیت به رشد و کمال برسد از وابستگیاش به محیط طبیعی و محیط اجتماعی و شرایط مادی کاسته میشود و به وارستگی و استقلال میرسد. منطق مستقل پیامبران ایجاب میکرده که پایبند سنن و عادات و تقالید نباشند و مردم را