از نظر روحی رشد و نموّ میکند و تکامل مییابد. اما تکامل صنعت- از قبیل تکامل اتومبیل که هرسال مدل جدیدتر و کاملتر و مجهزتر به بازار میآید- تکامل مجازی است؛ یعنی واقعاً یک واقعیت عینی از مرحله دانی به مرحله عالی پا نگذاشته است؛ اتومبیل سال گذشته امسال مجهزتر نشده است، بلکه معدوم و منسوخ و از صحنه خارج شده و جای آن اتومبیلهای دیگری آمده است. به عبارت دیگر فردِ «ناقص» از بین رفته و فردی دیگر «کامل» بهجای آن نشسته، نه اینکه یک فرد در دو زمان از مرحله نقص به مرحله کمال انتقال یافته است. آنجا که یک تکامل حقیقی و یک تکامل مجازی دوش به دوش یکدیگر قرار دارند، بدیهی است که تکامل حقیقی اصل است و تکامل مجازی فرع.

تازه این در مورد علوم فنی است. در علوم دیگر از قبیل پزشکی، روانشناسی، جامعهشناسی، منطق، فلسفه، ریاضیات به هیچ وجه نمیتوان این نوع وابستگییعنی وابستگی یکطرفه را تأیید کرد. رشد علوم به همان اندازه و یا کمتر به وضع مادی و اقتصادی وابسته است که وضع مادی و اقتصادی به رشد علوم. همانطور که ک. شمولر علیه مارکسیسم اعلام داشته است:

مسلماً وضع مادی و اقتصادی شرط لازم تظاهرات بسیار عالی فرهنگ است، لکن به همان اندازه نیز مسلّم است که زندگی معنوی و اخلاقی دارای رشد مستقلی است [1].

اگر یک نقص که در بیان اگوست کنت فرانسوی هست که بشر و انسانیت را در «ذهن»- که بخشی از استعدادهای انسانی انسان است و نیمی از معنویت بشر است- خلاصه میکند رفع کنیم، نظریه اگوست کنت در مورد تکامل اجتماعی از نظریه مارکس بسی ارزشمندتر است. اگوست کنت مدعی است:

نمودهای اجتماعی تابع جبر علمی دقیقی هستند که به صورت تحول اجتنابناپذیر جوامع بشری تحت فرمان ترقیات ذهن بشر نمودار