5. استقلال رشد فرهنگی

بنا بر ماتریالیسم تاریخی نهاد فرهنگی و علمی جامعه مانند همه نهادهای دیگر از قبیل سیاست، قضاوت و مذهب، وابسته به نهاد اقتصادی است و نمیتواند رشد مستقلی از رشد بنیاد اقتصادی داشته باشد؛ به دنبال رشد ابزار تولید و رشد بنیاد اقتصادی جامعه است که علم رشد میکند.

اولًا میدانیم که ابزار تولید، منهای انسان، به صورت خود به خود هرگز رشد نمیکند. ابزار تولید در رابطه انسان و طبیعت و در زمینه تجسسات کاوشگرانه انسان است که رشد میکند. رشد و تکامل ابزار تولید با رشد و تکامل فنی و علمی انسان توأم است. سخن در این است که کدامیک تقدم دارند؟ آیا انسان نخست به کشفی نائل میشود و سپس آن را در عمل پیاده میکند و صنعت را به وجود میآورد و یا نخست صنعت به وجود میآید و سپس انسان به کشف نائل میشود؟ تردیدی نیست که شقّ [اول] صحیح است.

بدیهی است که کشف قوانین علمی و اصول فنی در رابطه تجسسی و آزمایشی انسان پدید میآید و اگر انسان در رابطه با طبیعت قرار نگیرد و تجسس نکند و به تجربه نپردازد، به کشف هیچ قانون علمی از قوانین طبیعت و به درک هیچ اصل فنی نائل نمیگردد. سخن در این نیست؛ سخن در این است که پس از تجسس و آزمایش آیا نخست انسان در درون خود رشد علمی میکند و سپس در بیرون وجود خود ابزار فنی را میآفریند یا قضیه برعکس است؟ بدون تردید شقّ اول صحیح است.

بعلاوه تعبیر به «رشد» و یا «تکامل» در مورد انسان تعبیر «حقیقی» است و درمورد ابزارهای فنی و تولیدی «مجازی» است. رشد و تکامل حقیقی آنجاست که یک واقعیت عینی از مرحله دانیتر به مرحله عالیتر برسد. و اما رشد مجازی به معنی این است که یک واقعیت عینی تغییر مرحله نمیدهد، بلکه آن واقعیتْ معدوم یا منسوخ و واقعیتی دیگر مغایر با آن جانشین آن میشود. مثلًا کودک که بزرگ میشود واقعاً یک رشد و تکامل حقیقی صورت گرفته است. اما اگر معلمی در کلاسی تدریس کند و بعد بهجای او معلمی دیگر از او باسوادتر و کاراتر بیاید تدریس کند، در اینجا وضع معلمی کلاس تکامل پیدا کرده اما این تکامل، تکامل مجازی است. تکامل انسان در جریان ابزارسازی تکامل حقیقی است، واقعاً انسان