ابرقدرت، یعنی آمریکا و شوروی، بهترین مثال است. آمریکا و ژاپن نیز دارای رژیم اقتصادی یکساناند (رژیم سرمایهداری) اما با رژیمهای سیاسی، مذهب، اخلاق، آداب و هنر متفاوت. متقابلًا کشورهایی هستند با روبناهایی متشابه و یکسان از نظر رژیم سیاسی، مذهب و غیره با وضع اقتصادی کاملًا متفاوت. همه اینها نشانه این است که «تطابق ضروری زیربنا و روبنا» آنچنان که ماتریالیسم تاریخی ایجاب میکند توهّم محض است.

4. عدم تطابق پایگاه طبقاتی و پایگاه ایدئولوژیک

همان طور که قبلًا بیان کردیم بنا بر ماتریالیسم تاریخی در هر دوره تاریخی روبنا بر زیربنا به هیچ وجه نمیتواند پیشی گیرد. بنابراین آگاهیهای هر دوره و عصر و زمانی جبراً وابسته به همان عصر و زمان است و با گذشت آن عصر و دوره، کهنه و منسوخ میگردد و به بایگانی تاریخ سپرده میشود. آگاهیها، فلسفهها، طرحها، پیشبینیها، مذاهب، همه زاده قهری مقتضیات خاص همان عصری هستند که پدید آمدهاند و نمیتوانند با مقتضیات عصر دیگر تطابق داشته باشند.

ولی عملًا خلاف آن ثابت شده. بسیاری فلسفهها، شخصیتها، اندیشهها، آگاهیها- چه رسد به ادیان و مذاهب- پیدا میشوند که بر عصر و زمان خود یا بر طبقه خود پیشی گرفتهاند. چه بسیار اندیشهها که مقتضیات مادی عصری که در آن پدید آمدهاند یکسره از میان رفته است و اما خود آن اندیشهها همچنان بر فراز تاریخ بشریت میدرخشند.

عجیب این است که مارکس در اینجا نیز در بعضی سخنان خود از مارکسیسم جدا شده است. وی در کتاب معروف ایدئولوژی آلمانی گفته است:

آگاهی گهگاه به نظر میرسد که بر روابط تجربی همعصر پیشی گرفته است، به قسمی که در پیکارهای یک دوران بعدی میتوان به گفتار تئوریدانان پیشین همچون حجتی استناد و اتکا جست [1].