برخی دیگر میان مارکس و مارکسیسم تفکیک میکنند، مدعی هستند مارکس و اندیشه مارکس یک مرحله از مارکسیسم است، مارکسیسم در جوهر خود مکتبی است در حال تکامل، پس مانعی نیست که مارکسیسم مارکس را پشت سر گذاشته باشد. به عبارت دیگر، اینکه مارکسیسمِ مارکس که مرحله کودکی مارکسیسم است خدشهپذیر باشد، دلیل بر خدشهدار بودن مارکسیسم نیست. ولی این گروه توضیح نمیدهند که از نظر آنها جوهر اصلی مارکسیسم چیست؟ شرط تکامل یک مکتب این است که اصول اوّلی و ثابت داشته باشد و خدشهها متوجه فروع باشد نه اصول، و الّا فرقی میان نسخ یک نظریه با تکامل آن باقی نمیماند. اگر بناست اصول ثابت و باقیای را شرط تکامل ندانیم پس چرا از ماقبل مارکس، مثلًا از هگل یا سنسیمون یا پرودون یا شخصیتی دیگر از این قبیل، آغاز نکنیم و هگلیسم را یا سنسیمونیسم را یا پرودونیسم را یک مکتبِ در حال تکامل ندانیم و مارکسیسم را یک مرحله از مراحل آن مکتبها نشماریم؟

به نظر ما علت تناقضات مارکس این است که مارکس کمتر از غالب مارکسیستها مارکسیست است و میگویند در یک مجمع از مارکسیستها که از نظریهای برخلاف نظریه اول خود دفاع میکرد و شنوندگانش تاب شنیدن آن را نداشتند، گفت: «من به اندازه شما مارکسیست نیستم» و هم میگویند در آخر عمر خود گفت: «من اصلًا مارکسیست نیستم.»

جدا شدن مارکس از مارکسیسم در برخی نظریات خود بدان جهت بود که مارکس باهوشتر و زیرکتر از آن بود که بتواند صددرصد مارکسیست باشد.

مارکسیست تمام عیار بودن بیش از «کمی بلاهت» میخواهد. ماتریالیسم تاریخی که بخشی از مارکسیسم است و مورد بحث ماست- همان طور که توضیح دادیم- «مبانیای» دارد و «نتایجی». نه تنها مارکس «عالِم» نمیتوانست به آنها پایبند بماند، مارکس «فیلسوف» و متفکر نیز نمیتوانست برای همیشه به آن مبانی و نتایج پایبند بماند. اکنون به انتقادها میپردازیم:

1. بی دلیلی

اولین انتقاد این است که این نظریه از حد یک «تئوری» بدون دلیل تجاوز نمیکند.

یک نظریه فلسفی تاریخی یا باید بر تجربه تاریخی واقعیتهای عینی زمان خودش