و اما نقد مارکسیسم یا نقد یک اصل از اصول مارکسیسم (یعنی نقد یک یا چند اصل که پایه مکتب مارکسیسم شمرده میشود و از نظر شخص مارکس نیز غیرقابل خدشه است، و یا نقد یک یا چند اصل که هرچند از نظر خود او چندان قطعی تلقی نشده و احیاناً خود او در برخی آثار خلاف آن را نیز گفته است ولی لازمه قطعی اصول مارکسیسم است و خلافگویی مارکس نوعی جدایی مارکس از مارکسیسم است) کاری است که ما در این کتاب درباره مادیت تاریخی مارکس پیش گرفتهایم.

ما در اینجا با توجه به اصول قطعی و مسلّمی که مارکس دارد و یا نتایج قطعی که از آن اصول مسلّم باید گرفته شود، به نقد و بررسی پرداختهایم و در پی آن نیستیم که ببینیم حتماً مارکس در آثار و نوشتههای پرتناقض خود خلاف آن را گفته یا نگفته است، زیرا هدف اصلی ما نقد مادیت تاریخی است نه نقد نظریات مارکس.

از شگفتیهای تاریخ این است که مارکس که در کتب فلسفی و اجتماعی و اقتصادی خود کم و بیش دم از ماتریالیسم تاریخی زده است، آنجا که برخی حوادث عینی تاریخی زمان خود را تحلیل و تعلیل میکند کمتر به اصول مادیت تاریخی توجه میکند، چرا؟ به این پرسش پاسخهای مختلف و گوناگونی دادهاند.

اختصاص به این مسئله ندارد، در بسیاری از مسائل مارکسیستی روش مارکس یک روش متناقض است؛ یعنی نظراً یا عملًا نوعی عدول از مارکسیسم از طرف خود مارکس دیده میشود. پس یک پاسخ کلیتر باید دریافت.

برخی این جهت را به حساب خامی و نپختگی او در دورههای مختلف زندگی میگذارند. ولی این توجیه لااقل از نظر مارکسیسم قابل دفاع نیست، زیرا بسیاری از آنچه امروز از اصول مارکسیسم شناخته میشود مربوط به دورههای جوانی یا میانه مارکس است و بسیاری از آنچه عدول تلقی میشود- از آن جمله تحلیل علمی برخی حوادث زمان خودش- مربوط به دوره آخر عمر اوست.

برخی دیگر این اختلاف را به حساب شخصیت دوگانه او میگذارند، مدعی هستند او از طرفی یک فیلسوف و ایدئولوگ و صاحب مکتب بود و طبیعتاً ایجاب میکرد که فردی جزمی باشد و اصولی را قطعی و خدشهناپذیر تلقی کند و احیاناً با هر ضرب و زور هست واقعیات را با پیشاندیشیدههای خود تطبیق دهد، و از طرف دیگر شخصیت علمی و روح علمی داشت و روح علمی ایجاب میکرد که همواره تسلیم واقعیات باشد و به هیچ اصل جزمی پایبند نباشد.