مبتنی باشد و به دورههای دیگر تعمیم داده شود و یا باید بر اساس شواهد تاریخی از واقعیات گذشته بنا شده باشد و به زمان حال و آینده تعمیم داده شود و یا باید به شیوه قیاسی و استدلال منطقی بر اساس یک سلسله اصول علمی، منطقی، فلسفی ثابت و از پیش پذیرفته شده به اثبات رسیده باشد.

تئوری ماتریالیسم تاریخی بر هیچ یک از این روشهای نامبرده مبتنی نیست. نه واقعیات زمان مارکس و انگلس از این راه قابل توضیح بوده است تا آنجا که انگلس تصریح میکند که من و مارکس اشتباهی که در برخی کتب در زمینه اهمیت اقتصاد مرتکب شدیم، آنجا که به تحلیل واقعیتهای زمان خود پرداختهایم نظر به اینکه با خود واقعیت مواجه بودهایم از آن اشتباهات مبرّا هستیم؛ و نه واقعیتهای تاریخی در طول چند هزارسال تاریخ بشر آن را تأیید میکند تا آنجا که انسان وقتی که کتابهای «حکیم فرموده» را که اجباراً میخواهند تاریخ گذشته را با مادیت تاریخ توجیه کنند میخواند، از توجیه و تأویلهای حضرات سخت دچار شگفتی میشود؛ مثلًا در کتاب تاریخ جهان ... [1]

2. تجدید نظر پایه گذاران

چنان که مکرر گفتهایم مارکس بنیاد اقتصادی جامعه را «زیربنا» و سایر بنیادها را «روبنا» میخواند. نفس این تعبیر کافی است که تبعیت و وابستگی یکطرفه سایر بنیادها را بر بنیاد اقتصادی روشن نماید. بعلاوه مارکس در بسیاری از بیانات خود که در گذشته نقل کردیم تصریح میکند که تأثیر و وابستگی، یکطرفه است؛ یعنی عوامل اقتصادی عوامل تأثیرکننده هستند و سایر شئون اجتماعی متأثرشونده، عوامل اقتصادی بالاستقلال عمل میکنند و عوامل دیگر وابسته هستند.

حقیقت این است که خواه آنکه مارکس چنین تصریحی کرده بود یا نکرده بود، نظریات خاص مارکس در مورد تقدم ماده بر روح، تقدم نیازهای مادی بر نیازهای معنوی، تقدم جامعهشناسی انسان بر روانشناسی او، تقدم کار بر اندیشه همین نظر را ایجاب میکرد.