پس ماتریالیسم تاریخی متضمن دو مسئله است: یکی مادی بودن هویت تاریخ، دیگر دیالکتیکی بودن حرکات آن. ما مسئله اول را اینجا بررسی میکنیم و مسئله دوم را به فصل بعد- که درباره تطور و تکامل تاریخ تحقیق میکنیم- موکول مینماییم.

نظریه «مادیت هویت تاریخ» از یک سلسله اصول دیگر ریشه میگیرد که فلسفی و یا روانشناسانه و یا جامعهشناسانه است و به نوبه خود یک سلسله نظریات دیگر در مسائل ایدئولوژی نتیجه میدهد. ما برای اینکه این مطلبِ با اهمیت روشن شود- خصوصاً با توجه به این که برخی نویسندگان روشنفکر مسلمان مدعی هستند که اسلام هرچند مادیت فلسفی را نمیپذیرد ولی مادیت تاریخی را پذیرفته، و نظریات تاریخی و اجتماعی خود را بر این اصل بنا نهادهاند- لازم میدانیم درباره این مطلب اندکی به تفصیل بحث کنیم. از این رو هم به ذکر «پایهها» و «مبانی» این نظریه، یعنی اصولی که این نظریه بر آن اصول استوار است، میپردازیم و هم به ذکر «نتایج» آن. آنگاه اصل نظریه را، چه از نظر علمی و چه از نظر اسلامی، نقد و بررسی میکنیم.

مبانی نظریه مادیت تاریخ

1. تقدم ماده بر روح

انسان هم جسم دارد و هم روح. جسم انسان موضوع مطالعات زیستی، پزشکی، وظایفالاعضایی و غیره است، اما روح و امور روحی موضوع مطالعات فلسفی و روانشناسی است. اندیشهها، ایمانها، احساسها، گرایشها، نظریهها، ایدئولوژیها جزء امور روانیاند. اصل «تقدم ماده بر روح» یعنی امور روانی اصالتی ندارند، صرفاً یک سلسله انعکاسات مادی از ماده عینی بر اعصاب و مغز میباشند.

ارزش این امور تنها در این حد است که میان قوای مادی درونی و جهان بیرون رابطه برقرار سازند، ولی هرگز خود این امور نیرویی در مقابل نیروهای مادی حاکم بر وجود انسان به شمار نمیروند. در مقام مثال، امور روانی را به چراغ اتومبیل باید تشبیه کرد. اتومبیل در شب بدون چراغ نمیتواند حرکت کند، در پرتو چراغ راه خود را ادامه میدهد؛ اما آنچه اتومبیل را به حرکت میآورد نور چراغ نیست، موتور است.