میدانند نه تکطبیعتی. ولی اگر تاریخ را چند موتوره و چندطبیعتی بدانیم تکلیف تکامل و سیر تکاملی تاریخ چه میشود؟ امکان ندارد چند موتور اصلی- که هرکدام نوعی حرکت ایجاد میکند و تاریخ را در جهتی میخواهد براند- بر تاریخ حاکم باشد و تاریخ بتواند یک خط سیر تکاملی مشخصی را طی کند مگر آنکه عوامل نامبرده را به منزله غرائز تاریخ به شمار آوریم و فوق همه این غرائز برای تاریخ روحی قائل شویم که آن روح با استفاده از غرائز گوناگون تاریخ، آن را در جهت تکاملی معین میراند و آن روح است که هویت واقعی تاریخ را تشکیل میدهد. ولی این تعبیر، بیان دیگری است از تکطبیعتی تاریخ. طبیعت تاریخ همان است که از آن به «روح تاریخ» تعبیر شد نه آن چیزها که از آنها به عنوان «غرائز تاریخ» یاد گردید.

در عصر ما نظریهای پدید آمده که طرفداران بسیاری برای خود بهدست آورده و به «ماتریالیسم تاریخی» و یا «ماتریالیسم دیالکتیک تاریخی» معروف است.

ماتریالیسم تاریخی یعنی برداشتی اقتصادی از تاریخ و برداشتی اقتصادی و تاریخی از انسان بدون برداشتی انسانی از اقتصاد و یا از تاریخ. به عبارت دیگر ماتریالیسم تاریخی یعنی اینکه تاریخ ماهیتی مادی دارد و وجودی دیالکتیکی.

«ماهیت مادی دارد» یعنی اساس همه حرکات و جنبشها و نمودها و تجلّیات تاریخی هر جامعه سازمان اقتصادی آن جامعه است؛ یعنی نیروهای تولید مادی آن جامعه و روابط تولیدی آن جامعه و مجموعاً وضع تولید و روابط تولیدی است که به همه نمودهای معنوی اجتماعی- اعم از اخلاق و علم و فلسفه و مذهب و قانون و فرهنگ- شکل میدهد و جهت میبخشد و با دگرگون شدن خود، آنها را دگرگون میسازد.

اما این که «تاریخ وجود دیالکتیکی دارد» به معنی این است که حرکات تکاملی تاریخ حرکات دیالکتیکی است، یعنی معلول یک سلسله تضادهای دیالکتیکی توأم با همبستگی خاص آن تضادهاست. تضاد دیالکتیکی که با تضادهای غیر دیالکتیکی فرق دارد این است که هر پدیدهای جبراً نفی و انکار خود را در درون خود میپرورد و پس از یک سلسله تغییرات در نتیجه این تضاد درونی، آن پدیده ضمن یک تغییر شدید کیفی به مرحله عالیتری که ترکیبی از دو مرحله قبلی است تکامل مییابد.