امور روانی- یعنی اندیشهها، ایمانها، نظریهها، ایدئولوژیها- اگر در مسیر جریان نیروهای مادی تاریخ قرار گیرند به حرکت تاریخ کمک میکنند، ولی هرگز خود آنها نمیتوانند حرکتی به وجود آورند و هرگز نیرویی در برابر نیروهای مادی به شمار نمیروند. امور روانی اساساً نیرو نیستند، نه اینکه نیرو هستند ولی واقعیت مادی دارند. نیروهای واقعی وجود انسان همانهاست که به عنوان نیروی مادی شناخته میشوند و با مقیاسهای مادی قابل اندازهگیری میباشند.

از این رو امور روانی قادر نیستند که حرکتزا و جهتبخش بشوند و هرگز «اهرمی» برای حرکت جامعه به شمار نمیروند. ارزشهای روانی مطلقاً، اگر متکی و توجیهکننده ارزشهای مادی نباشند، امکان ندارد که منشأ یا غایت یک حرکت اجتماعی واقع گردند. بنابراین در تفسیر تاریخ باید دقیق بود و فریب ظاهر را نخورد. اگر احیاناً در یک مقطع تاریخی به ظاهر دیده شد که اندیشهای، عقیدهای، ایمانی جامعهای را به حرکت درآورده و به یک مرحله تکاملی سوق داده، اگر درست تاریخ را کالبد شکافی کنیم خواهیم دید که این عقیدهها اصالت ندارند، انعکاس نیروهای مادی جامعهاند و آن نیروهای مادی است که در شکل ایمانها جامعه را به حرکت درآورده است. نیروی مادی پیشبرنده تاریخ، از نظر فنی نظام تولیدی جامعه است و از نظر انسانی طبقه محروم و استثمارشده جامعه میباشد.

فویرباخ، فیلسوف مادی معروف که مارکس بسیاری از نظریات مادی خود را از او گرفته است، میگوید:

نظریه چیست؟ پراکسیس [1] چیست؟ تفاوت ایندو در چیست؟

به این پرسش چنین پاسخ میدهد:

هرچیزی که محدود به ذهن من باشد نظری است. آنچه در بسیاری اذهان میجنبد عملی است؛ آنچه بسیاری از اذهان را با هم متحد میسازد،