اگر تصادف یک نبرد، یعنی علتی خاص، دولتی را واژگون کرده باشد یقیناً علتی کلی در کار بوده که موجب گردیده است تا دولت مذکور به دنبال یک نبرد از پا درآید [1].

و هم او میگوید:

نبرد بولتاوا نبود که مایه سقوط شارل دوازدهم پادشاه سوئد شد. او اگر در بولتاوا شکست نمیخورد در جای دیگر دچار شکست میگردید.

پیشامدهای تصادفی به آسانی جبران میشوند، اما در برابر آن پیشامدهایی که دائماً از طبیعت چیزها ناشی میشود نمیتوان مصون ماند [2].

3. آیا طبیعت تاریخ مادی است؟

__ اینکه طبیعت تاریخ چه طبیعتی است، آیا طبیعت اصلی تاریخْ فرهنگی است یا سیاسی است یا اقتصادی است یا مذهبی است یا اخلاقی است و بالاخره آیا طبیعت اصلی تاریخ مادی است یا معنوی و یا طبیعتی مزدوج است، از مهمترین مسائل مربوط به تاریخ است. تا این مسئله حل نگردد شناخت ما از تاریخ، شناخت صحیح نخواهد بود.

بدیهی است که همه عوامل مادی و معنوی نامبرده در بافت تاریخ مؤثر بوده و هست. سخن در اولویت و تقدّم و اصالت و تعیینکنندگی است. سخن در این است که کدامیک از این عوامل روح اصلی تاریخ و هویت واقعی او را تشکیل میدهد؟

کدامیک از این عوامل میتواند سایر عوامل را توجیه و تفسیر کند؟ کدامیک از اینها زیربناست و سایر عوامل روبنا؟

معمولًا صاحبنظران، تاریخ را یک ماشین چندموتوره میدانند که هر موتوری نسبت به موتور دیگر استقلال دارد و در حقیقت تاریخ را چند طبیعتی