خوبی است برای دخالت تصادف در سرنوشت تاریخ. مروان در آخرین جنگ با عباسیها در میدان نبرد دچار فشار ادرار شد و به کناری رفت. تصادفاً یکی از افراد دشمن که از آنجا میگذشت او را دید و کشت. شهرت کشته شدنش به میان سپاهیانش پیچید. چون قبلًا چنین حادثهای پیشبینی نشده بود ولوله در میان سپاهیان افتاد و فرار کردند و دولت بنیامیه منقرض شد. آنجا بود که گفته شد: ذَهَبَتِ الدَّوْلَةُ بِبَوْلَةٍ.

ادوارد هالت کار پس از توضیحی درباره این که هر تصادف نتیجه یک رشته علّی و معلولی است که یک رشته علّی و معلولی دیگر را قطع میکند نه آنکه حادثهای بدون علت رخ دهد، میگوید:

چگونه میتوان توالی منطقی علت و معلول را در تاریخ کشف کرد و مبنایی برای تاریخ قائل شد در حالی که توالی ما هر آن ممکن است توسط توالی دیگری که از نظر ما نامربوط است قطع یا منحرف گردد [1]؟

پاسخ این اشکال بستگی دارد به این که جامعه و تاریخ، طبیعت جهتداری داشته باشد یا نداشته باشد. اگر تاریخ از طبیعتی جهتدار برخوردار باشد نقش حوادث جزئی ناچیز خواهد بود؛ یعنی حوادث جزئی هرچند مهرهها را عوض میکند، در مسیر کلی تاریخ تأثیری ندارد، حداکثر این است که جریان را تند یا کند میکند. اما اگر تاریخ فاقد طبیعت و شخصیت و راه تعیین شده از ناحیه آن طبیعت و شخصیت باشد، البته تاریخ مسیر معین و مشخص نخواهد داشت و فاقد کلّیت خواهد بود و غیرقابل پیشبینی.

از نظر ما که برای تاریخ، طبیعت و شخصیت قائلیم و این شخصیت و طبیعت محصول ترکیب شخصیتهای فردی انسانهاست که بالفطره تکاملجو میباشند، نقش حوادث تصادفی به کلیت و ضرورت تاریخ زیان نمیرساند.

منتسکیو سخنی زیبا درباره نقش تصادف دارد که قسمتی از آن را قبلًا نقل کردیم؛ میگوید: