تاریخی نمیتوان به طور کلی بدبین بود.

2. علّیت در تاریخ

آیا اصل علّیت بر تاریخ حکمفرماست؟ اگر اصل علّیت حکمفرماست، لازمهاش این است که وقوع هر حادثهای در ظرف خودش حتمی و اجتنابناپذیر بوده است و یک نوع «جبر» بر تاریخ حکمفرماست. اگر جبر بر تاریخ حکمفرماست پس تکلیف آزادی و اختیار انسانها چه میشود؟ اگر واقعاً وقوع حوادث تاریخی جبری است پس هیچ فردی مسئولیت ندارد و هیچ فردی استحقاق تمجید و ستایش و یا استحقاق ملامت و نکوهش ندارد. و اگر اصل علّیت حکمفرما نیست پس کلّیت وجود ندارد، و اگر کلّیت وجود ندارد پس تاریخ قانون و سنت ندارد، زیرا قانون فرع بر کلّیت است و کلّیت فرع بر اصل علّیت.

این است مشکلی که در مورد تاریخ علمی و فلسفه تاریخ وجود دارد. برخی به اصل علّیت و به اصل کلّیت گراییده، آزادی و اختیار را انکار کردهاند و آنچه به نام آزادی پذیرفتهاند در حقیقت آزادی نیست؛ و برخی دیگر برعکس، اصل آزادی را پذیرفته و قانونمندی تاریخ را نفی نمودهاند. اکثر جامعهشناسان اصل علّیت و آزادی را غیرقابل جمع دانسته و به علّیت گراییده و آزادی را نفی کردهاند.

هگل، و به پیروی او مارکس، طرفدار جبر تاریخ است. از نظر هگل و مارکس آزادی جز آگاهی به ضرورت تاریخی نیست. در کتاب مارکس و مارکسیسم از کتاب آنتی دورینگ، تألیف انگلس، نقل میکند که: هگل نخستین کسی بود که رابطه آزادی و ضرورت را دقیقاً نشان داد. از نظر او آزادی همانا درک ضرورت است. ضرورت به همان اندازه نابیناست که درک نشود. آزادی در استقلال رؤیایی نسبت به قوانین طبیعت نیست، بلکه در شناخت این قوانین و در امکان به کار انداختن اصولی آنها در جهت مقاصد معینی است. این مطلب چه در مورد قوانین طبیعت خارجی و چه در مورد قوانین حاکم بر وجود جسمی و روحی خود انسان صادق