است [1].

و نیز در آن کتاب پس از بحثی مختصر درباره اینکه انسان تحت شرایط خاص تاریخی و در جهتی که آن شرایط تعیین کردهاند میتواند و میباید اقدام کند، میگوید:

در واقع شناخت این دادهها عمل انسان را مؤثرتر خواهد ساخت. هر اقدام در جهت مخالف این دادهها به منزله واکنش و مقابله با مسیر تاریخ خواهد بود ... اقدام کردن در جهت سازگار با این دادهها به معنای حرکت در جهت تاریخ و قرار گرفتن در مسیر تاریخ است، اما این سؤال مطرح خواهد شد که آزادی چه میشود؟ مکتب مارکس پاسخ میدهد که آزادی عبارت خواهد بود از آگاهی یافتن فرد به ضرورت تاریخی و به مسیر جمعی که وی به سوی آن کشانیده میشود [2].

بدیهی است که این گفتهها مشکلی را حل نمیکند. سخن در رابطه انسان با شرایط تاریخی است که آیا انسان حاکم بر شرایط تاریخی است و میتواند به آنها جهت بدهد و یا جهت آنها را تغییر دهد یا نه؟

اگر انسان قادر نیست که به تاریخ جهت بدهد و یا جهت تاریخ را تغییر دهد، پس قهراً اگر خودش در جهت تاریخ قرار گیرد میتواند به بقای خود ادامه دهد و بلکه تکامل یابد، و اگر در خلاف جهت تاریخ قرار گیرد قهراً نابود میشود. اکنون این پرسش مطرح است که آیا انسان در قرار گرفتن و قرار نگرفتن در جهت تاریخ آزاد است یا مجبور؟ و آیا بنا بر اصل تقدّم جامعه بر فرد و این که وجدان و شعور و احساس فرد یکسره ساخته شرایط اجتماعی و تاریخی- مخصوصاً شرایط اقتصادی- است، جایی برای آزادی باقی میماند؟

وانگهی «آزادی همان آگاهی به ضرورت است» یعنی چه؟ آیا فردی که در یک