تاریخی حکمفرما باشد و الّا قابل تعمیم و کلّیت نیست و تحت قاعده و ضابطه در نمیآید. آیا قانون علّیت بر تاریخ حکمفرماست، و اگر حکمفرماست تکلیف آزادی و اختیار انسان چه میشود؟

3. آیا تاریخ، طبیعت مادی دارد و ماتریالیست است؟ آیا نیروی اصلی حاکم بر تاریخ نیروی مادی است و نیروهای معنوی همه فرع و تابع و طفیلی نیروی مادی تاریخ است، یا برعکسْ طبیعت تاریخ یک طبیعت معنوی است و نیروی حاکم بر تاریخ نیروی معنوی است و نیروهای مادی فرع و تابع و طفیلی است یعنی تاریخ در ذات خود «ایدهآلیست» است، و یا شقّ سومی در کار است و آن اینکه طبیعت تاریخ یک طبیعت مزدوج است و تاریخْ دو نیرویی و چند نیرویی است، نیروهای متعدد مادی و معنوی در نظامی کم و بیش هماهنگ و احیاناً متضاد حاکم بر تاریخ است؟

1. اعتبار و بی اعتباری تاریخ نقلی

گروهی به تاریخ نقلی به شدت بدبیناند؛ تمام [آن] را مجعولات ناقلان میدانند که بر اساس اغراض و اهداف شخصی یا تعصبات ملی و مذهبی و قومی و یا وابستگیهای اجتماعی، در نقل حوادث کم و زیاد و جعل و قلب و تحریف کردهاند و تاریخ را آنچنان که خود خواستهاند شکل دادهاند. حتی افرادی که اخلاقاً از جعل و قلب عمدی امتناع داشتهاند، در نقل حوادث «انتخاب» به عمل آوردهاند؛ یعنی همواره چیزهایی را نقل کردهاند که با اهداف و عقاید خودشان ناسازگار نبوده است و از نقل حوادثی که برخلاف عقاید و احساساتشان بوده خودداری نمودهاند. اینها هرچند در نقل حوادث تاریخی چیزی از خود نیفزودهاند و ماده جعلی اضافه نکردهاند اما با انتخابهای دلخواهانه خود تاریخ را آنچنان که خود خواستهاند «صورت» بخشیدهاند. یک حادثه یا یک شخصیت آنگاه دقیقاً قابل بررسی و تحلیل است که تمام آنچه مربوط به اوست در اختیار محقق قرار گیرد و اگر بعضی به او ارائه شود و بعضی کتمان گردد، چهره واقعی پنهان میماند و چهرهای دیگر نمایان میگردد.

این بدبینان، در مورد تاریخ نقلی همان نظر را دارند که برخی بدبینان فقها و مجتهدین به نقل احادیث و روایات دارند که از آن به «انسداد باب علم» تعبیر