نوعیت انسان است که مسیر روح جمعی را تعیین میکند، و به عبارت دیگر روح جمعی نیز به نوبه خود در خدمت فطرت انسانی است. فطرت انسانی تا انسان باقی است به کار و فعالیت خود ادامه میدهد. پس تکیهگاه روح جمعی، روح فردی و به عبارت دیگر فطرت انسانی انسان است و چون انسان نوع واحد است، جامعههای انسانی نیز ذات و طبیعت و ماهیت یگانه دارند.

البته همانطور که یک فرد گاه از مسیر فطرت منحرف میشود و احیاناً مسخ میگردد، جامعه نیز همینطور است. تنوع جامعهها از قبیل تنوع اخلاقی افراد است که به هرحال از کادر نوعیت انسان بیرون نیست. پس جامعهها و تمدنها و فرهنگها و بالاخره روحهای جمعی حاکم بر جامعهها با همه اختلاف شکلها و رنگها بالاخره رنگ نوعیت انسانی دارند و ماهیتی غیرانسانی ندارند.

آری، اگر نظریه چهارم را در ترکیب جامعه بپذیریم و افراد را جز مادههایی پذیرا و ظرفهایی خالی و بیمحتوا ندانیم و بالاخره منکر اصل فطرت بشویم، میتوانیم فرضیه اختلاف نوعی و ماهوی جامعهها را طرح کنیم؛ ولی این نظریه به شکل دورکهایمی به هیچ وجه قابل قبول نیست، زیرا اولین پرسشی که بدون پاسخ میماند این است که اگر مایههای اوّلی روح جمعی از فردیت و جنبه طبیعی و زیستی انسانها سرچشمه نمیگیرد، پس از کجا پدید آمده است؟ آیا روح جمعی از عدم محض پدید آمده است؟ آیا اینکه بگوییم تا انسان بوده جامعه بوده است کافی است برای توجیه روح جمعی؟ بعلاوه خود دورکهایم معتقد است که امور اجتماعی- یعنی اموری که به جامعه تعلق دارد و روح جمعی آنها را آفریده است، از قبیل مذهب و اخلاق و هنر و غیره- در همه جامعهها بوده و هست و خواهد بود و به تعبیر خود او «دوام زمانی» و «انتشار مکانی» دارند و این خود دلیل است که دورکهایم نیز برای روح جمعی ماهیت واحد و نوع واحد قائل است.

تعلیمات اسلامی که برای دین مطلقاً نوعیت واحد قائل است و اختلاف شرایع را از نوع اختلافات فرعی میداند نه اختلافات ماهوی، و از طرف دیگر میدانیم که دین جز برنامه تکاملی فردی و اجتماعی نیست، میرساند که اساس این تعلیمات بر وحدت نوعی جامعههاست و اگر جامعهها انواع متعدد بودند مقصد کمالی و راه وصول به آن مقصد، متعدد و متکثر بود و قهراً ماهیت ادیان مختلف و متعدد بود.

قرآن کریم با اصرار و ابرام، این مطلب را تأکید میکند که دین در همه منطقهها و