شبیه این مسئله عیناً در مورد تحولات و تطورات جامعهها در توالی زمانی وجود دارد. آیا جامعهها در مسیر تحولات و تطورات خود، نوعیت و ماهیت خود را تغییر میدهند و اصل تبدل انواع- اما در سطح جامعهها- صورت میگیرد، یا تحولات و تطورات اجتماعی از قبیل تحولات و تطورات یک فرد از یک نوع است که نوعیتش و ماهیتش در خلال همه تحولات و تطورات همچنان محفوظ است؟

مسئله اول به جامعه مربوط است و مسئله دوم به تاریخ. ما فعلًا مسئله اول را طرح میکنیم و طرح مسئله دوم را به بحث تاریخ موکول مینماییم.

مطالعات جامعهشناسی میتواند درباره این مسئله نظر بدهد که آیا میان جامعهها یک سلسله خواص مشترک ذاتی وجود دارد یا ندارد؟ آیا اختلافات جامعهها با یکدیگر در اموری است که سطحی تلقی میشود و معلول بیرون از ذات و طبیعت جامعه است و آنچه به ذات و طبیعت جامعه مربوط میشود همه یکسان است، یا اساساً جامعهها در ذات و طبیعت خود مختلفاند، فرضاً از نظر شرایط خارجی هم یکسان باشند دوگونه عمل میکنند؟ این راه خود یک راهی است که فلسفه برای تشخیص وحدت و کثرت نوعی اشیاء که دچار ابهام میگردد پیشنهاد میکند.

در اینجا راه نزدیکتری هم هست و آن خود انسان است. یک امر مسلّم در مورد انسان این است که انسان نوع واحد است. از نظر زیستشناسی، انسان از آغازی که پدید آمده هیچ تحول زیستی پیدا نکرده است. برخی از دانشمندان گفتهاند طبیعت پس از آنکه سیر تکاملی جانداران را به مرحله انسان رساند، مسیر را عوض کرد؛ تکامل را از زیستی به اجتماعی منتقل کرد و سیر تکاملی از مسیر بدنی و جسمی به مسیر روحی و معنوی نقل مکان نمود.

قبلًا در بحث «اجتماعی بودن انسان» به این نتیجه رسیدیم که انسان- که نوع واحد است نه انواع- به حکم فطرت و طبیعت خود اجتماعی است؛ یعنی اجتماعی بودن انسان و به صورت جامعه درآمدن او و دارای روح جمعی شدنش از خاصیت ذاتی نوعی او سرچشمه میگیرد و یک خاصیت از خواص فطری نوع انسان است.

نوع انسان برای اینکه به کمال لایق خود که استعداد رسیدن به آن را دارد برسد، گرایش اجتماعی دارد و زمینه روح جمعی را فراهم میکند. روح جمعی خود به منزله وسیلهای است که نوع انسان را به کمال نهایی خود میرساند. علیهذا این