یگانگی یا چندگانگی جامعه ها از نظر ماهیت

طرح این مسئله نیز- چنانکه قبلًا اشاره شد- برای هر مکتب ضروری است، زیرا با طرح این مسئله است که روشن میگردد آیا همه جامعههای انسانی میتوانند تابع و پیرو یک ایدئولوژی باشند، یا به تعدّد و تنوّع جامعهها باید ایدئولوژیها متنوع و متعدد باشد، هر قومی و هر ملتی و هر تمدن و فرهنگی باید ایدئولوژی خاص خود را داشته باشد، زیرا ایدئولوژی عبارت است از مجموع طرحها و راههایی که جامعه را به سوی کمال و سعادتش رهبری میکند، و از طرفی میدانیم که هر نوعی خواص و آثار و استعدادهای ویژهای دارد و کمال و سعادتی خاص خود او در انتظار اوست. هرگز کمال و سعادت اسب عین کمال و سعادت گوسفند یا انسان نیست.

پس اگر جامعهها- که فرض بر اصالت و عینیت آنهاست- همه دارای یک ذات و یک طبیعت و یک ماهیت باشند، امکان این که ایدئولوژی واحد داشته باشند هست و اختلافاتشان در حدود اختلافات فردی یک نوع است و هر ایدئولوژی زنده میتواند در حدود اختلافات فردی انعطاف و قابلیت انطباق داشته باشد؛ اما اگر جامعهها دارای طبیعتها و ماهیتها و ذاتهای مختلفی باشند، طبعاً طرحها و برنامهها و ایدهها و کمالها و سعادتهای متنوعی خواهند داشت و یک ایدئولوژی نمیتواند همه را دربر گیرد.