است که نظام مذکور را به اعتلا میرساند، برقرار میدارد یا به سوی پرتگاه نابودی سوق میدهد. همه پیشامدها تابع این عللاند و اگر تصادف یک نبرد، یعنی علتی خاص، دولتی را واژگون کرده باشد یقیناً علتی کلی در کار بوده که موجب گردیده است تا دولت مذکور به دنبال یک نبرد از پا درآید. سخن کوتاه، روند اصلی است که موجب همه پیشامدهای جزئی میشود [1].

قرآن کریم تصریح میکند که امتها و جامعهها از آن جهت که امت و جامعهاند (نه صرفاً افراد جامعهها)، سنتها و قانونها و اعتلاها و انحطاطها بر طبق آن سنتها و قانونها دارند. سرنوشت مشترک داشتن به معنی سنت داشتن جامعه است. درباره قوم بنیاسرائیل میفرماید:

وَ قَضَینا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَینِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کبِیراً. فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیکمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا. ثُمَّ رَدَدْنا لَکمُ الْکرَّةَ عَلَیهِمْ وَ أَمْدَدْناکمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکمْ أَکثَرَ نَفِیراً. إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِیسُوؤُا وُجُوهَکمْ وَ لِیدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِیتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیراً. عَسی رَبُّکمْ أَنْ یرْحَمَکمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً [2] ..

در آن کتاب (یکی از کتب آسمانی) به بنیاسرائیل حکم کردیم که شما دو نوبت در زمین فساد و سرکشی بزرگ خواهید کرد. هنگامی که وقت انتقام از شما [بابت] سرکشی اولی برسد بندگانی نیرومند و جنگاور علیه شما برمیانگیزیم تا آنجا که در درون خانههای شما نفوذ کنند و این وعده حتماً عملی خواهد شد. آنگاه شما را (در اثر پشیمانی از بدکاری و بازگشت به راه راست) بر آنها تسلط بخشیم و با ثروتها و نفرات مدد کنیم و شما را از