نیست. اما درد عارف درد عشق و جاذبه است؛ آن چیزی است که نه تنها در حیوان، که در فرشته نیز که جوهر ذاتش خودآگاهی و دانستن است وجود ندارد.

درد فیلسوف، اعلام نیاز فطرتِ «دانستن» است که انسان بالفطره میخواهد بداند، و درد عارف اعلام نیاز فطرت «عشق» است که میخواهد پرواز کند و تا حقیقت را به تمام وجود لمس نکرده آرام نمیگیرد. عارف، خودآگاهی کامل را منحصراً در «خداآگاهی» میداند. از نظر عارف آنچه فیلسوف آن را «من» واقعی

انسان میشناسد، من واقعی نیست، روح است، جان است، یک تعین است؛ من واقعی خداست. با شکستن این تعین، انسان خود واقعی خویش را مییابد.

محییالدین عربی در فصوص الحکم، فصّ شعیبی، میگوید:

حکما و متکلمین درباره خودشناسی زیاد سخن گفتهاند اما معرفةالنفس از این راهها حاصل نمیشود. هرکس گمان بَرد آنچه حکما درباره خودشناسی دریافتهاند حقیقت است، آماس کردهای را فربه پنداشته است.

یکی از پرسشهایی که از شیخ محمود شبستری در مسائل عرفانی شد که منظومه عرفانی کمنظیر گلشن راز در پاسخ آنها به وجود آمد، پرسش از «خود» و «من» بود که چیست؟