2. خودآگاهی فلسفی

فیلسوف کوشش دارد حقیقت «منِ» خودآگاه را بشناسد که چیست؟ آیا جوهر است یا عرض؟ مجرد است یا مادی؟ چه رابطهای با بدن دارد؟ آیا پیش از بدن موجود بوده یا با بدن موجود شده یا از بدن سر برآورده است؟ آیا پس از بدن باقی است یا نه؟ و امثال اینها.

در این درجه از خودآگاهی، آنچه مطرح است ماهیت و حقیقت «خود» است که چیست و از چه جنس است؟ اگر فیلسوف مدعی خودآگاهی است به معنی این است که میدانم ماهیت و جنس و جوهر «من» چیست.

3. خودآگاهی جهانی

خودآگاهی جهانی یعنی آگاهی به خود در رابطهاش با جهان که: از کجا آمدهام؟ در کجا هستم؟ به کجا میروم؟ در این خودآگاهی، انسان کشف میکند که جزئی از یک «کلّ» است به نام جهان؛ میداند یک جزیره مستقل نیست، وابسته است، به خود نیامده و به خود زیست نمیکند و بهخود نمیرود؛ میخواهد وضع خود را در این «کلّ» مشخص کند. سخن پرمغز علی علیه السلام ناظر به این نوع از خودآگاهی است که میگوید:

رَحِمَ اللَّهُ امْرَآً عَلِمَ مِنْ اینَ؟ وَ فی اینَ؟ وَ الی اینَ؟

خدای رحمت کند آنکه را که بداند از کجا آمده؟ در کجاست؟ به کجا میرود؟

این نوع از خودآگاهی یکی از لطیفترین و عالیترین دردمندیهای انسان را به وجود میآورد؛ آن دردمندی که در حیوان و هیچ موجود دیگر در طبیعت وجود ندارد: درد حقیقت داشتن. این خودآگاهی است که انسان را تشنه حقیقت و جویای یقین میسازد؛ در تلاش اطمینان و آرامش قرار میدهد، آتش شعلهور شک و تردید به جانش میافکند و او را از این سو به آن سو میکشاند؛ آن آتشی که به جان غزالیها میافتد، خواب و خوراک را از آنها میگیرد، آنها را از مسند نظامیهها به زیر میآورد، آواره بیابانهاشان میکند و سالها در دیار غربت سر در گریبانشان