حضوری- آگاه است.

روانشناسان که معمولًا درباره خودآگاهی بحث میکنند، به مرحله دوم نظر دارند، یعنی آگاهی به خود به نحو علم حصولی و ذهنی؛ ولی فلاسفه بیشترْ توجهشان به مرحله علم حضوری غیرذهنی است. این نوع از آگاهی همان است که یکی از ادلّه متقن تجرد نفس در فلسفه است.

در این نوع از خودآگاهی، شک و تردید که آیا هستم یا نیستم و اگر هستم آیا کدامم و امثال اینها راه ندارد؛ زیرا شک و تردید آنجا راه دارد که علم و آگاهی از نوع علم حصولی باشد، یعنی وجود عینی شیءِ به آگاهی درآمده با وجود عینی آگاهی دو چیز باشد، اما آنجا که «آگاهی» عین «آگاه» و «به آگاهی درآمده» است و از نوع آگاهی حضوری است، شک و تردید فرض نمیشود یعنی امری محال است.

اشتباه اساسی دکارت در همین جاست که توجه نکرده بود که «من هستم» شکبردار نیست تا از راه «من فکر میکنم» بخواهیم آن شک را رفع کنیم [1].

خودآگاهی فطری هرچند واقعی است اما اکتسابی و تحصیلی نیست، نحوه وجود «منِ» انسانی است؛ از این رو آن خودآگاهی که به آن دعوت شده، این درجه از خودآگاهی که به طور قهری و تکوینی در اثر حرکت جوهری طبیعت پدید میآید نیست.

آنجا که قرآن مجید پس از اشاره به مراحل خلقت جنین در رحم، به عنوان آخرین مرحله میفرماید: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ [2] (سپس ما او را چیز دیگر و خلقی دیگر کردیم) اشاره به همین است که ماده ناخودآگاه تبدیل میشود به جوهر روحی خودآگاه.